یادداشت علی طالب‌لو

        این کتاب مقاله‌ای از شهید مطهری بوده است که در نشریه مقالات و بررسی‌ها در دانشگاه تهران به چاپ رسیده و دو سال است که به صورت مجزّا در کنار دیگر آثار ایشان منتشر می‌شود.
مقاله ای خوش‌خوان و ساده است. استاد مطهری از کسانی است که تأکید بسیار زیادی بر روی بررسی تاریخی مسائل دارد و این روحیه در آثار ایشان (از جمله شرح مبسوط منظومه) آشکار و روشن است.
به عقیده استاد، سیر تاریخی مسائل فلسفه اسلامی از مباحثی است که مغفول واقع شده و شاید یکی از علل آن، تلاش‌های فلسفی حاجی سبزواری باشد. ایشان به دلیل دسترسی کمی که به آثار فلاسفه قبلی داشتند، نتوانستند به صورت دقیق ادعاهای آنان را تبیین و دسته‌بندی کنند. از جهت دیگر ایشان علاقه زیادی به سازگار کردن ادّعاهای به ظاهر متفاوت داشتند که گاهی روشمند نبود. لذا مرحوم استاد معتقدند که باید حتما به این بُعد از بحث‌های فلسفی دقّت شود چرا که در فهم مسئله تأثیر بسیار زیادی دارد.
حتما برای ما سوال شده که محتوای مسائل فلسفی یا دسته‌بندی آنها در سنّت اسلامی چه اشتراکاتی با سنّت یونانی دارد و آیا فلسفه اسلامی ذیل فلسفه یونانی دسته بندی می‌شود یا خیر؟
استاد می‌فرمایند که مسائل فلسفی در متون اسلامی چهار دسته‌اند: ۱- مسائلى كه تقريباً به همان صورت اوّلى كه از آثار یونانی ترجمه شده باقى مانده و تغییر زیادی در آنها دیده نمی‌شود، مانند: اكثر مسائل منطق، مبحث مقولات ده‌گانه، علل اربعه، تقسيمات علوم، تقسيم و تعديد قواى نفس . ۲- مسائلی که فلسفه اسلامی پایه آنها را محکم‌تر کرده و دلایل بیشتری برای آنها بیان نموده، مانند: مسئلۀ امتناع تسلسل، تجرد نفس، اثبات واجب، توحيد واجب، امتناع صدور كثير از واحد، اتحاد عاقل و معقول، جوهريت صور نوعيه. ۳- مسائلى كه گرچه نام و عنوان آنها در یونان وجود داشته امّا محتوای آنها به كلى تغيير كرده و متفاوت شده است، مانند: مثل افلاطونی. ۴- مسائلى كه حتى نام و عنوانش تازه و بى‌سابقه است و در دوره‌هاى قبل از اسلام به هيچ شكل مطرح نبوده و منحصراً در جهان اسلام طرح شده است، مانند: مسائل عمدۀ وجود يعنى اصالت وجود، وحدت وجود، وجود ذهنى، احكام عدم، امتناع اعادۀ معدوم و همچنين مسئلۀ جعل، مناط احتياج شىء به علت، اعتبارات ماهيت، معقولات ثانيۀ فلسفى، برخى اقسام تقدم، اقسام حدوث، انواع ضرورتها و امتناعها و امكانها، حركت جوهری، فاعليت بالتسخير، وحدت نفس و بدن، نوع تركّب ماده و صورت، بازگشت ارتباط معلول به علت به اضافه اشراقيه، معاد جسمانى برزخى، بُعد رابع بودن زمان، قاعدۀ بسيط الحقيقه و... اکثر مسائل فلسفه اسلامی از این قسم‌اند.
علاوه بر این، سنّت اسلامی تغییرات زیادی در دسته‌بندی بحث‌های فلسفی داشته به طوری که شباهت بسیار کمی میان متافیزیک ارسطو و متافیزیک اسلامی وجود دارد. گاهی نیز برخی مسائل در طبیعیات یا منطق مطرح می‌شده ولی در سنّت اسلامی ذیل متافیزیک مطرح شده است، مانند: بحث مقولات و حرکت.