یادداشت محبوبه طاهری

        آنچه امروزه از آن با عنوان ``روش تحقیق`` یاد می‌کنیم ترجمۀ اصطلاحی فرنگی است. نخستین بار مفهوم تحقیق به معنای جدید آن در سال ۱۸۰۴ میلادی شکل گرفته و به کار رفته است و پس از گذشت زمان کوتاهی وارد جهان اسلام شده است.
 تاکنون کتاب‌های زیادی در زمینه روش تحقیق به زبان فارسی نوشته شده است. هر نویسنده از زاویۀ رشته خود و حداکثر اندکی فراتر از آن، به روشِ تحقیق نگریسته که رشتۀ تخصصیِ اغلب آن‌ها حوزه‌های علوم اجتماعی است. بنابراین می‌توان گفت تا قبل از تالیف این کتاب، نسخۀ دیگری در زبان فارسی با رویکرد علوم قرآن و حدیث که به روش تحقیق پرداخته باشد نوشته نشده. این کتاب هم، مانند کتاب روش تحقیق عمومی، در واقع درس‌گفتارهای دکتر پاکتچی است. راهنمایی‌های موجود در این کتاب می‌تواند در نوشتن طرح پایان‌نامه (پروپوزال) بسیار سودبخش باشد. اما هدف، به گفتۀ ایشان، بیان و نحوۀ نگارش پایان‌نامه نیست بلکه می‌خواهند روش تحقیقِ حقیقی را ارائه دهند. روشِ نوشتنِ پایان‌نامه ارتباطِ مستقیمی به روش تحقیق ندارد.
در عمل برای طیِ یک فرآیند پژوهشی با سه مرحله روبه‌رو هستیم. اول، دریافت موضوع. که در ارتباط با واقعیاتِ بیرونی اتفاق می‌افتد، دوم، یافتن مدل و اجرای روش. بررسی اینکه برای مطالعه در مورد این موضوع چه مدلی را باید انتخاب کرد؛ و سوم، بسط و تدوین. شامل مراحل اجرایی پژوهش. بنابراین، یک پژوهش با انتخاب موضوع و حساس شدن روی پدیده‌هایی که در اطراف خود مشاهده می‌کنیم شروع شده و با انتخاب روش به مرحلۀ اجرایی ورود می‌کند. اکثر کسانی که بحث آن‌ها روش تحقیق است به مرحلۀ آخر، که بیشتر جنبه آیین نگارش دارد، می‌پردازند و دقیقاً دو مرحله ابتدایی را که اهمیت زیادی دارند نادیده گرفته می‌شوند. از شخصی پرسیدند:چرا تو چیزی کشف و اختراع نمی‌کنی؟ گفت: هرچه را کشف‌کردنی بوده قبلاً کشف کرده‌اند و هر چه قابل اختراع بوده قبلاً اختراع شده است و هرچه فکر می‌کنم هیچ مطلب تازه‌ای که بخواهم کشف کنم یا دستگاه جدیدی که بخواهم اختراع کنم به ذهنم نمی‌رسد! مضحک بودن این مسئله در این است که اصلاً نصف راه همان است که فرد متوجه شود چه چیزی را اختراع کند، چرا که اگر بفهمد چه چیزی را می‌خواهد اختراع کند مراحل بعدی را خود به خود ادامه خواهد داد.
کتاب «روش تحقیق» جدای فصل اول، که کلیات است، سه فصلِ مهم دیگر دارد. فصل دوم با عنوان «از دریافت تا روش»، ابزارهایی برای انجام پژوهش به ما می‌دهد. این فصل به ما می‌گوید باید از الگوهای خودکار شده فاصله بگیریم، انواع روش‌های واکاوی و واسازی را می‌آموزد. تفاوتِ تبیین و توجیه را به‌خوبی باز می‌کند. فصل سوم با عنوان «روش‌شناسی» یک فصلِ بسیار خوب و در‌عین‌حال مختصر است برای شناساندن انواع روش‌های مطالعه‌ای. در این فصل سه گونه روش از هم جدا می‌شود، اول، مطالعۀ تاریخی (مانند تاریخ اندیشه)، دوم، مطالعۀ تطبیقی (مطالعۀ تطبیقی خرد و کلان)، سوم، مطالعۀ تحلیلی (انواع روش‌های تحلیل، مانند معنایی، منطقی، لغوی، نام‌شناسی). فصل چهارم، «مراحل اجرایی پژوهش»، چنانکه از نامش پیداست به کاربردی‌ترین مسألۀ پژوهش می‌پردازد: اینکه چطور یادداشت منظم و گذرا برداریم و آن‌ها را دسته‌بندی کنیم.