یادداشت
1401/7/28
زنان، دشتان و جنون ماهانه (پژوهشی اسطوره‌شناختی و تاریخیدرباره‌ی قاعدگی و نشانگان پیش از آن)
شهلا زرلکی
تهران: چ۲. نشر چرخ با همکاری نشر چشمه، ۱۳۹۵
۱۴۱ص. ۱۱۰۰۰۰ریال
زنانگی در واکاوی تابویی کهن
امروزه دیگر بر همگان روشن است که زنان هر ماه و طی سیریمشخص و از پیش تدوین شده دچار فرایندی فیزیولوژیک می‌شوند.این فرایند از ابتدای انسان تا کنون دچار خوانش‌ها، رمزنگاری ورمزگشایی‌ها و کنش و واکنش‌های متفاوت بوده است. و در هرفرهنگ و زبان نامهایی هم برا شناساندن خود دست و پا کرده است؛حیض، عادت، رگل و بسیاری از نام‌های دیگر که در فارسی پهلویهمسان دشتان را می توان برای آنها یافت. «زنان، دشتان و جنونماهانه» را شاید بتوان یگانه اثری به زبان فارسی دانست که به اینمیزان در تاریخ و اسطوره شناختیِ دشتان پیش رفته است و تلاششرا جهت یافتن پاسخی به این پرسش به کار بسته است که: « چراقاعدگی همواره مسئله‌ای پنهان و مذموم در فرهنگ‌ها و باورهای کهنو امروزی بوده است!؟»
نگارنده خود هم پاسخی در خور به این پرسش می‌دهد، «پاسخی کهردپای آن در متون دینی و حتا اسطوره‌های جهانی دیده می‌شود وریشه در فرهنگی چند هزار ساله دارد.»
نگاهی به این کتاب نگرش به دشتان را تا حدی دگرگون خواهد کرد،نگاهی که در یکایک ما برآمده از اسطوره‌ها و احکامی است کههزاران سال است در گوش‌مان نجوا شده است.
شهلا زرلکی بهانه‌ی خود را برای این پژوهش چنین بیان می‌کند: «نخستین بهانه‌ی این کتاب، مقاله‌ای است که چندی پیش نوشتهبودم؛ مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «جنون ماهانه و زنان نویسنده».
زرلکی در این پژوهش با نگاهی به مداومت و همیشگی بودن دشتان،بررسی می کند که «چرا عادت ماهانه و نشانگان فراگیر پیش از آن،به عنوان یک ویژگی زیستی روزمره، در توصیفات زنانه‌ی شخصیتهای داستانی به کار نمی‌آید؟» و او علت این انکار و سکوت را «ریشهدر منع و مقاومتی ناخودآگاه میداند. ریشه هایی هزاران ساله» (ص۱۳۴)
این اثر همانطور که از نامش هویداست، پژوهش است اما خوانششبرای کسانی که نزدیکی با متون آکادمیک ندارند، سخت‌خوان و خستهکننده نخواهد بود. نویسنده در تمام این اثر کوشیده است تاچشم‌نوازهایی ادبی را هم در متن بگنجاند که لاجرم خوشایند خواهدبود و برسرخوشی از خوانش متن می‌افزاید.
کتاب در عنوان دومینش شاید محافظه‌کارانه فقط کلمات «اسطوره»و «تاریخ» را مبانی پژوهشی قرار داده اما روشن است که از ۱۳۰صفحه کتاب، ۳۰ صفحه اش را رابطه بین «دین و دشتان» به خوداختصاص داده است.
در این بخش، پژوهش به رفتار چهار دین بیش از سایر ادیانمیپردازد؛ زرتشت، یهودیت، مسیحیت و اسلام، و جالب اینجاست کهبر خلاف تصور قالب این آیین زرتشت است که واکنش سخت گیرانهتری را نسبت به زنانِ دشتانی روا میدارد و اگر مسیحیت را به سببوجود نداشتن احکامی شکاف مستثنی بگیریم، اسلام روادارانه‌ترینآیین در برابر زنانِ دشتانی است. برای آشنایی بیشتر با این احکام وبه این سبب که واژه انتخاب شده‌ی دشتان واژه‌یی پهلوی است اندکیبه احکام وندیداد مغان که شرح آن در کتاب رفته است خواهیمپرداخت: «باید راه او رااز هرگونه گل و بوته‌ای پاک کنند. و در جاییکه او باید بماند خاک خشک بر زمین بپاشند و برای او ساختمانیبرپای دارند که همچند یک‌دوم یا یک‌سوم یا یک‌چهارم یا یک‌پنجمبلندیِ خانه، از خانه بلندتر باشد تا مبادا نگاه او بر آتش بیفتد» (ص۳۸) یا اینکه « کسی که برای زن دشتان خوراک می برد، باید سهگام از او دور بایستد» یا « آنان باید سه گودال در زمین بکنند و بر سردو گودال زن دشتان را با گُمیز(ادرار گاو) و بر سومین گودال با آببشویند» (همان)
نویسنده یا بهتر که پژوهشگر در این پژوهش پرداخت به ادیان را بهچشم آماده ساز ذهنی می‌نگرد چرا که هر یک از مخاطبانش رادغدغه‌مندی در جامعه‌یی دینی قلمداد می کند و پس از بسط آنگزاره ها در فصل دوم و پرداختی هرچند ناکافی به «دشتان و پیشدشتان» در فصل اول، به سراغ «اسطوره و دشتان» در فصل سوممی‌رود.
پژوهشگر در فصل سوم در بخشی به رابطه‌ی بین «ادب و دشتان»می‌پردازد و هرچند واژه دشتان را کم کاربرد و پرداخته نشده می‌یابداما چهره‌یی روشنگر از قاعدگی را مخصوصا در ادب فارسی به دستمی‌دهد؛ و نکته حائز اهمیت اینجاست که شاید یکی از تنها نمونههایی که مایه‌ی حقارت و دشنام را در آن کمتر می‌توان یافت، ویس ورامین فخرالدین اسعد گرگانی ست؛ آنجا که در شب عروسی، ویساعلام میدارد که دشتانومند است و از آن روی که در آیین زرتشت،دشتان‌مرزی به مرگ خواهد انجامید، رامین از خوابگاه دوری میگزیند:
عروسش را پدید آمد یکی حال
کزو داماد را وارونه شد فال
گشاد آن سیمتن را علت از تن
به خون آلوده شد آزاده سوسن 
دوهفته ماه یک هفته چنان بود
که گفتی کان یاقوت روان بود
زن مغ چون برین کردار باشد
به صحبت مرد از اون بیزار باشد
وگر زن حال از او دارد نهانی 
بر اون گردد حرام جاودانی
همانگونه که می بینیم همین ابیات نیز خالی از تحقیر و بیزاری نسبتبه دشتان نیست، اما باز هم نسبت به سایرین ابیات مستند ادبفارسی روادارانه‌تر است. با توجه به این که یک بخش از پژوهشمختصراً به رابطه بین «ادب و دشتان» می پردازد اما هنوز هم جایپژوهشی ژرف در ادب فارسی در اسباب عدم حضور واژه دشتان کهواژه‌یی عمیقا بومی بوده است، شاخص قاعدگی و چرایی این تحقیرو تکفیر حتی از دید متفکرین صاحب نام، خالی پنداشته می‌شود.
یکی از جذاب‌ترین بخش های کتاب آنجاست که به «ماه، مار واسطوره های دیگر» می‌پردازد. هر جا در اسطوره ها نام زنی در میاناست مار و ماه نیز حضوری گسترده دارند؛ و حالا که سخن اززنانه‌ترین دچاریِ فیزیولوژیک است آنان حتی بودنی پررنگ تر را بهرخ می‌کشند. در این بخش علاوه بر این که به وجوه اسطوره ای مارو ماه پرداخته می‌شود، تحلیل علمی جذابی هم از تاثیر ماه بر دشتانبه دست می‌دهد که بسیار روشنگر است و راهگشا. و تفسیر روشنیاست از اینکه چرا در گذر سالیان هماره قاعدگی به عادتی وابسته بهما تعبیر شده است.
این پژوهش حتی در زبانشناسی نیز کاوشی مختصر اما تاثیرگذارانجام داده است و در بن‌مایه، واژه لاتین ماه(Menses) وقاعدگی(Menstration) را هم‌ریشه یافته و یا حتی اشاره می کندواژه‌ی تابو(Taboo) از فرهنگ پلینزی و واژه تاپوآ(Tapua) برآمدهاست که مشخصاً به معنی «مقدس» و «قاعدگی» است و با اشاره اینوستالژیک به داستان شنل قرمزی ریشه های واژه خون و قرمز رامی‌پردازد که به ترتیب خون(Blood) و مقدس(Blessing) هر دوهم ریشه‌اند. پژوهشگر پس از آن پی می‌برد که در زبان سانسکریت،دشتان(rtu)، دوره(rita) و تولد(ri) نیز تمامی هم ریشه اند که واژهقرمز(Red) در زبان انگلیسی نیز از همانها منشعب شده است؛ شایداولین قرمزی که انسان به چشم دیده است
این کتاب نه تنها زنان که برای مردان نیز می‌تواند به همان مقدارکشش ایجاد کند و روشن است که نگارنده نیز برای ایجاد این کششبیشتر کوشیده است و گفتاری را به نام دشتان موازی مطرح می کندکه به نظر می‌رسد شهودی‌ترین قسمت مت است و باب نقد و توقع رانیز برای خواننده می‌گشاید. گفتاری که اشاره دارد به ختنه و حجامتبه عنوان مصادیق این دشتان موازی و متاسفانه در بیان منابع همفقط به ضرب‌المثلی فارسی بسنده می‌کند
در زبان فارسی حتی در دهه های اخیر نیز کمتر به قاعدگی پرداختهشده است و شوربختانه تعدد آثار در این زمینه حتی از انگشتان یکدست نیز تجاوز نمی‌کند که اکثر آنها نیز پرداختی فنی و آناتومیک بهاین پدیده داشته‌اند و طبیعتا وجود چنین پژوهشی مایه‌ی خوشنودیاست.
اما این خشنودی سبب نخواهد شد تا ضعف‌ها و نقصان های اثر را هماز نظر دور بداریم. «زنان، دشتان و جنون ماهانه» اثری به شدتپژوهشی است که می‌تواست حتی پژوهشی‌تر نیز باشد که البتهممکن بود مخاطب عام را دلزده کند؛ تکرار موضوعات گاهی زیاده وپراکنده است که در فصل مربوط به اسطوره ها بیشتر به آن برمیخوریم و گاه اسطوره ها چنان در هم تنیده می‌شوند که تمایز آنهااز هم دشوار می‌نماید؛ به همین سبب هم نیاز به ویرایشی دوباره درچاپ‌های آتی در آن احساس می‌شود، ویرایشی که می‌تواند مطالبگسسته و گسترده در کتاب را به پیوستگی و آرامشی برساند وخواننده را برای جمع بندی در انتها سردرگم رها نکند.
در پایان باید اشاره کرد که بسیاری از موضوعات مطرح شده در اینپژوهش برای بسیاری از خوانندگان تازه‌گی خواهد داشت و حتی بربسیاری از تصورات پیشین نیز خط بطلان خواهد کشید و به همینروی خواندن آن باب راهی خواهد بود برای شکستن تابوها ومطالعاتی ژرف و گسترده تر.
 سخن راندن از موضوعی که همواره در پستوی خانه ها نهان بودهاست و حتی زنان گاهاً با شرم از آن سخن به میان آورده‌اند، شعف آوراست و نباید از نظر دور داشت که پرداخت چنین موضوعی در دنیایغرب نیز تازه‌گی دارد و جامعه فارسی زبان اینبار نه خیلی دیر به آنپرداخته است.
آری، ماه، مار و دیگر اسطوره ها امروز مرده اند و علم پزشکی وحجوم استروژن های خارجی ناشی از گستره‌ی صنعت در دنیای مدرنتا حدی شکل دشتان و باور ما نسبت به آن را دیگرگون کرده است،«اما اندام زنانه هر ماه دگرگون می‌شود و این دگرگونی بر زندگی اودر همه‌ی ابعاد تاثیر می‌گذارد.» (ص۱۳۴)
نوشتاری برای جهان کتاب
0
(0/1000)
نظرات
تاکنون نظری ثبت نشده است.