یادداشت آریانا سلطانی

        انقلاب یا اصلاح

هربرت مارکوزه (۱۸۹۸-۱۹۷۹)، از چهره‌های شاخص مکتب فرانکفورت و نظریه‌پرداز «چپ نو»، در کتاب‌هایی مانند «انسان تک‌بعدی» به نقد نظام سرمایه‌داری پرداخت. او با الهام از مارکس و فروید، معتقد بود جامعه صنعتی مدرن با ایجاد «آگاهی کاذب» و مصرفگرایی، انسان‌ها را به موجوداتی مطیع تبدیل کرده است. از دید مارکوزه، رهایی واقعی تنها از طریق انقلابی رادیکال علیه ساختارهای موجود ممکن است؛ انقلابی که نه فقط اقتصاد، که فرهنگ و روان‌شناسی جامعه را دگرگون کند. او در دهه ۱۹۶۰ به نماد جنبش‌های دانشجویی و اعتراضی تبدیل شد و اندیشه‌هایش در بستر جنگ سرد، بازتاب گسترده‌ای یافت.  

در مقابل، کارل پوپر (۱۹۰۲-۱۹۹۴)، فیلسوف لیبرال اتریشی-بریتانیایی، در کتاب «جامعه باز و دشمنان آن» از اصلاحات تدریجی در چارچوب دموکراسی پارلمانی دفاع کرد. پوپر که به «خردگرایی انتقادی» معتقد بود، هرگونه انقلاب را خطرناک می‌دانست؛ چرا که معتقد بود به دیکتاتوری و خشونت می‌انجامد. او با تأکید بر «مهندسی اجتماعی تکه‌تکه»، پیشنهاد می‌کرد تغییرات باید گام‌به‌گام و با آزمون‌وخطا انجام شود تا از پیامدهای ناخواسته جلوگیری شود. پوپر اگرچه در آلمان کمتر شناخته شده بود، اما در جهان انگلیسی‌زبان به عنوان یکی از مدافعان اصلی لیبرال‌دموکراسی مدرن مورد احترام بود.  

 
کتاب انقلاب یا اصلاح حاصل گفت‌وگوی غیرمستقیم این دو اندیشمند است که در سال ۱۹۶۹ توسط رادیو باواریا ترتیب داده شد. مارکوزه و پوپر هرگز به صورت رودررو باهم بحث نکردند، اما پاسخ‌های جداگانه آن‌ها به پرسش‌های مشترک، تقابل جذابی میان سوسیالیسم انقلابی و لیبرالیسم اصلاح‌طلب ایجاد کرد. این کتاب نه فقط مناظره‌ای فلسفی، که بازتابی از تنش‌های سیاسی دهه ۱۹۶۰ است؛ زمانی که جنبش‌های دانشجویی در اروپا و آمریکا خواستار تغییرات رادیکال بودند و جریان‌های محافظه‌کار بر ثبات و تدریجی‌گرایی تأکید داشتند.  

 
رادیو باواریا با ارسال نامه‌های متعدد به مارکوزه در کالیفرنیا و پوپر در انگلیس، آن‌ها را متقاعد کرد تا در این پروژه شرکت کنند. مارکوزه که در خانه‌ای ساده در «لا هویا» زندگی می‌کرد، با وجود سن بالا، به‌راحتی با رسانه ارتباط برقرار کرد، حال آنکه پوپر به دلیل بیماری، از حضور فیزیکی در استودیو اجتناب ورزید. کتاب حاضر، متن ویرایش‌شده این مصاحبه‌ها را همراه با مقدمه‌ای تحلیلی درباره زمینه‌های تاریخی این بحث ارائه می‌دهد. فصل‌های کتاب به موضوعاتی مانند «نقش خشونت در تغییر اجتماعی»، «آزادی در برابر عدالت»، و «نقش روشنفکران در سیاست» می‌پردازد و خواننده را به مقایسه دو دیدگاه وادار می‌کند.  
  
اگرچه این مناظره پنج دهه پیش انجام شد، پرسش‌های آن هنوز به‌قوت خود باقی است: آیا تغییرات بزرگ اجتماعی نیازمند شکستن ساختارهای موجود است؟ یا باید از مسیرهای مسالمت‌آمیز و قانونی عبور کرد؟ کتاب *انقلاب یا اصلاح* نه فقط برای علاقه‌مندان به فلسفه سیاسی، که برای تحلیلگران امروزی نیز آموزنده است؛ به ویژه در دورانی که جنبش‌هایی مانند «اشغال وال استریت» یا «اعتراضات آب و هوایی» بار دیگر این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا نظام‌های موجود قابلیت اصلاح دارند یا باید از بنیاد دگرگون شوند. این اثر به ما یادآوری می‌کند که تقابل میان رادیکالیسم و اصلاح‌طلبی، یکی از اساسی‌ترین بحث‌های تاریخ اندیشه است.  

نثر کتاب به دلیل ماهیت گفت‌وگومحور، روان و همه‌فهم است. کتاب با وجود اختلاف نظرهای عمیق، فضایی محترمانه دارد و نمونه‌ای از مناظره‌های فکری بالغ را به نمایش می‌گذارد.  

 
انقلاب یا اصلاح کتابی است که خواننده را به چالش می‌کشد تا موضع خود را در قبال یکی از کهن‌ترین پرسش‌های فلسفه سیاسی مشخص کند: تغییر یا ثبات؟ تخریب یا احیا؟ این اثر نه فقط سندی تاریخی، که آینه‌ای برای بازتاب اندیشه‌های امروز ماست.