یادداشت ذرني

        اصل کتاب نوشته‌ی حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی، یکی از رجال مؤثر سده‌ی گذشته در تاریخ ایران، است که می‌توان شماری از سخنانی را که مکررا از روشنفکران دینی و گروه‌های مشابه شنیده می‌شود، در آن ردیابی کرد. به علاوه، در نگاه ازلیان -که نویسنده از پیشوایان آنان بوده- از ارزش بالایی برخوردار بوده، در حالی که می‌توان نگاه انتقادی مسلمانان به محتوای آن را در نسخه‌ی حاضر مشاهده کرد که بر محور کلیدی‌ترین مباحث امامت و مهدویت شیعی می‌چرخد. آنچه خواندن این اثر را ایجاب می‌کند، دیباچه، حواشی و پیوست‌هایی است که ذهن تحلیل‌گر خواننده را درباره‌ی سرگذشت آیین در ایران، خصوص در دوره‌ی معاصر، هشیار می‌سازد.

برشی از دیباچه:
میرزا یحیی دولت آبادی در حدود سال ۱۳۱۳ شمسی، به خواست یکی از دوستان خود، کتابی را با نام «آیین در ایران» نگاشت. او در این کتاب، به تحلیل تاریخی ورود دیانت اسلام به ایران زردشتی پرداخته و سپس، ضمن دست گذاشتن بر رویکردهای ضد ایرانی خلافت حجاز، خلافت اموی و خلافت عباسی (سه نماد اسلام عرب)، گرایش ایرانیان مغلوب به آل علی و شکل‌گیری مذهب تشیع (اسلام ایرانی) و بسط آن در ایران را بررسی و با تحلیل سیر صعودی و نزولی ایمان شیعی در ایران، به ظهور سید علی‌محمد باب و آنچه با دعوت او و پیروانش در ایران رخ داد رسیده و در پایان، ضمن بررسی وضعیت دینداری ایرانیان در زمان نگارش کتاب خود، راهکاری را که برای حفظ دین‌مداری در ایران درست می‌دانست، به دست داده است.