یادداشت فهیمه نظری

        «آیینه، حرف، نور در مکتب ابن‌عربی» کتاب تازه‌ی نشر مرکز به قلم طاهر اولوچ استاد فلسفه و مطالعات اسلامی اهل ترکیه، با ترجمه‌ی داود وفایی است. اولوچ معتقد است ابن‌عربی اندیشه‌ی خود را نه در قالب تعابیر و اصطلاحات و با معیار فلسفی معین، بلکه در لفافه‌ای از موضوعات تفسیری، فقهی، حالات و مقامات عرفانی، کیهان‌شناسی، فرشته‌شناسی و سلسله‌مراتب اقطاب بیان می‌دارد و به طور طبیعی در شرح فلسفه‌ی خویش از زبان و نظام اصطلاحی خاص این عرصه بهره می‌برد. اما ابن عربی به زعم اولوچ از زبان و نظام اصطلاحی یادشده به همان صورت که هست استفاده نمی‌کند، بلکه آن‌ها را به ساختار و نمادهایی تبدیل می‌کند که ظرفیت فلسفه‌ی عرفانی‌اش را داشته باشند.
بر همین اساس او در پژوهش حاضر به موازات تبیین فلسفه‌ی شیخ روی سه نماد که مورد تاکید او بوده تمرکز کرده است: نمادهای «آیینه»، «حرف»، و «نور». به عقیده‌ی نگارنده هیچ‌کدام از این سه نیز نه تمثیل‌اند نه استعاره‌ی تمثیلی، بلکه نمادند. دلیل نام‌گذاری کتاب نیز یعنی «نمادگرایی در مکتب ابن عربی» نیز وجود همین پیوند محکم بین اندیشه و زبان ابن‌عربی است. او تاکید دارد که اگر ارتباط موجود بین اندیشه‌ی ابن‌عربی و زبان نمادین استفاده‌شده توسط او مورد توجه قرار نگیرد، افکار او را نمی‌توان به طور کامل دریافت کرد و توضیح داد.
منبع اصلی این پژوهش «فتوحات مکیه» بوده است. فتوحات کتاب پرحجمی است که ابن‌عربی فلسفه‌ی خود را با تمام جزئیات در آن مطرح کرده است. مضافا این‌که سه نماد مورد اشاره، در فتوحات به کرات و به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفته است.
کتاب پیش رو دارای مدخل، سه بخش و یک نتیجه‌گیری است. در مدخل این کتاب سعی شده به تبیین تعابیر و اصطلاحاتی پرداخته شود که در بخش‌های سه‌گانه‌ی کتاب مورد بحث قرار می‌گیرند. اولوچ برای بیان معنای دقیق و اصطلاح‌شناسانه‌ی «عرفان»، تحول تاریخی، بازگو نمودن تجربه‌های عرفانی و پیوند آن با تصوف تلاش کرده است. به همین ترتیب اصطلاح «نماد» و موارد مرتبط با آن مانند «اشارت»، «تمثیل»، و «استعاره» را مورد بررسی قرار داده است. هم‌چنین برای روشن‌تر شدن شخصیت عرفانی ابن‌عربی از چند تجربه‌ی عرفانی او بحث کرده و کوشیده است تاثیر این تجربیات را بر زبان و شیوه‌ی او در کتاب‌هایش نشان دهد. همین‌طور پیوند نمادگرایی و پدیده‌ای را که ابن عربی «علم اشارت» می‌نماد نشان دهد و سرانجام خطوط اصلی فلسفه‌ی ابن عربی را بیان داشته است.
نگارنده در بخش اول به بررسی «نماد آیینه» می‌پردازد و از سیر کاربردی این نماد در سنت‌های دینی و عرفانی تا زمان ابن‌عربی یاد می‌کند، سپس موضوعاتی مانند آفرینش، رابطه‌ی خدا و جهان، جایگاه ممکنات، و انسان کامل را که ابن‌عربی با نماد آیینه به بیان آن‌ها می‌پردازد مورد بررسی قرار می‌دهد.
در بخش دوم می‌کوشد نماد «حرف» را تحلیل کند. از مفهوم حروف در سنت‌های دینی و عرفانی می‌گوید و به بررسی پیوند حروف و کلمات با شکل‌گیری موجودات و پدیده‌ها از نظر ابن‌عربی می‌پردازد. در انتها نیز می‌کوشد تشابه موجود بین حروف و مراتب وجود را تبیین کند.
در بخش سوم تلاش اولوچ‌بر تحلیل نماد «نور» است؛ فلسفه‌ی نور را با نحوه‌ی کاربرد آن در سنت‌های صوفیانه بررسی و سپس بر رابطه‌ی نور و هستی از منظر ابن‌عربی تمرکز می‌کند و بالاخره به کارکرد نماد نور در رابطه‌ی خدا – جهان، نظریه‌ی صدور، جایگاه ممکنات، و موضوعات روان‌شناختی می‌پردازد.
در نتیجه‌گیری نیز به طور کلی رابطه‌ی اندیشه‌ی ابن عربی و زبان او را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

محی‌الدین‌ ابن‌عربی
محی‌الدین ابن‌عربی (وفات: ۶۳۸/۱۲۴۰) اندیشمند عارف گران‌سنگی است که در زمان حیات خویش آثار و افکارش نظرها را به سوی خود جلب کرد. او در سنین پایین با موضوعات عرفانی آشنا شد و به دلیل قابلیت و شایستگی‌هایی که از بدو تولد داشت در مدتی اندک به کسب تجربیات و معارفی نائل آمد که عارفان دیگر اغلب با ریاضت‌های مفصل کسب می‌کردند. ابن‌عربی علاوه بر مزاج عارفانه‌اش از ذهنی درخشان و قدرت تخیلی فراخ برخوردار بود. او شایستگی‌های هوشمندانه‌اش را با تحصیل علوم متداول دینی نزد عالمان مشهور زمانه‌اش، و قابلیت‌های عرفانی خود را در مصاحبت با تعداد کثیری از شیوخ پرورش داد.
ابن‌عربی از آندلس شروع کرد و تقریبا به تمام سرزمین‌های اسلامی به استثنای ترکستان سفر کرد. در مهم‌ترین مراکز دینی و فرهنگی مناطقی چون شمال آفریقا، عربستان، مصر، آناتولی و سوریه اقامت نمود و با عالمان و اندیشمندان و صوفیان به داد و ستد فکری پرداخت. سیاحت‌های علمی و عرفانی‌یادشده که به ادعای خود او با اشارتی از جانب حق آغاز شد و تا پایان عمرش ادامه یافت، پیشرفت ابن عربی در عرصه‌ی اندیشه و عرفان را در پی داشت و این امکان را به او می‌داد که آموزه‌های عرفانی فلسفی همواره رو به رشدش را در مناطق مذکور گسترش دهد. ابن‌عربی حاصل عمر پرتلاش خود در عرصه‌های اندیشه و عرفان را سخاوتمندانه در اختیار انسان‌های دیگر قرار داد و قریب چهارصد اثر از رساله‌های چندصفحه‌ای تا مجموعه‌ی بزرگ «فتوحات مکیه» را تالیف نمود.... صص ۱ و ۲