یادداشت ذرني

        کتاب دارای دو پیش‌گفتار، یک مقدمه و چهار بخش است که -بر طبق سنت کتاب‌های حقوقی- مطالب آن شماره گذاری شده اند. بنای مصنف این نیست که محتوای جدیدی عرضه کند؛ بلکه بخش‌هایی را از نگاشت‌های پیشین خود باز آورده و بخش‌هایی هم در حد فهرستی اجمالی است. بخش‌هایی هم قح مباحث فقهی را شامل می‌شود که ایجاز و اطنابش مر فهم را دشوار می‌سازد. در پایان هر دوره نیز -به صورت فهرست‌وار- ویژگی‌هایی را ذکر می‌کند که به نظر نگارنده‌ی این سطور، مفیدترین بخش‌های کتاب را تشکیل می‌دهند.

در پیش‌گفتارها و مقدمه، به روش کار و انگیزه‌ی نویسنده از تألیف کتاب می‌پردازد، منابع تاریخ فقه (کتب فقهی و اصولی، رجال و فهارس، تواریخ، ملل و نحل، دائرة المعارف‌ها و کتاب‌های تاریخ فقه) را می‌شناساند، و مفاهیم و ادوار فقهی نزد شیعه و اهل سنت را به اختصار معرفی می‌کند.

در بخش اول، به سراغ عصر تشریع می‌رود که از بحث درباره‌ی موضوعات قرآنی وارد می‌شود و با بررسی زندگانی پیامبر ص (سنت)، کتابت وحی و نقل حدیث ادامه می‌دهد و به پایان می‌برد.

در بخش دوم، به ادوار فقه اهل سنت می‌پردازد:
۱. صحابه: اختلافات صحابه در مورد قرآن و سنت؛
۲. تابعین: تحولات و رویکردهایی که نسبت به دوره‌ی اول پدید آمد؛
۳. پیشوایان مذاهب: اختلافات فرق اسلامی؛
۴. توقف اجتهاد و گزینش مذاهب: از نیمه‌ی قرن چهارم تا سقوط خلافت عباسی؛
۵. تقلید محض: تا جنگ جهانی دوم:
۶. عصر حاضر: رهایی از تقید به مذهب خاص و افتتاح باب اجتهاد.

در بخش سوم -که مفصل‌ترین بخش کتاب است- به سراغ ادوار فقه شیعه می‌رود:
۱. تفسیر و تبیین: تا پایان غیبت صغری که به اجتهاد نیازی نبود؛
۲. محدثان: تا نیمه‌ی اول قرن پنجم، به مرکزیت قم و ری و با حمایت آل بویه؛
۳. آغاز اجتهاد: تا وفات سید مرتضی که از جمع نصوص به صورت رأی و اجتهاد متحول شد؛
۴. کمال و اطلاق اجتهاد: عصر شیخ طوسی؛
۵. تقلید: سیطره‌ی علمی شیخ طوسی پس از حیاتش؛
۶. نهضت مجدد مجتهدان: از عصر ابن ادریس حلی که هرچه به پایان این دوره نزدیک‌تر آمد، از نشاط علمی فقها کاسته شد؛
۷. اخباریان: آغاز با محمدامین استرآبادی و نگاه منفی مصنف به این گروه از علمای شیعه موجب عبارت پردازی‌های خاصی شده؛
۸. عصر جدید استنباط: آغاز با وحید بهبهانی و در این بخش مختصرا اختلافات اصولیان با اخباریان را ذکر می‌کند؛
۹. عصر حاضر: آغاز با شیخ انصاری و این عصر را اوج کمال و پیراستگی فقه نسبت به دوره‌های پیشین می‌داند.

در بخش چهارم اما ادوار علم اصول فقه را پس از توضیح مبادی آن، نزد شیعه و اهل سنت بر می‌رسد:
۱. تأسیس: نقش شافعی در این مرحله؛
۲. تصنیف: نیز نقش همو و دیگران؛
۳. اختلاط: با علم کلام و نقش معتزله در این امر؛
۴. کمال و استقلال: نقش سید مرتضی و شیخ طوسی؛
۵. رکود استنباط: متناظر با دوره‌ی پنجم بخش قبلی؛
۶. نهضت مجدد: نیز متناظر؛
۷: ضعف: نیز متناظر؛
۸: دوره‌ی جدید؛ آغاز از وحید بهبهانی.