یادداشت نوید نظری

        کتاب سمرقند اثر یک نویسنده لبنانی فرانسوی است که هم پابستگی‌های شرقی دارد و هم دل‌بستگی‌های غربی!
امین معلوف در این کتاب تلاش کرده با تکیه بر روایت زندگی یکی از چهره‌های معروف و خوش‌نام مشرق زمین در مغرب‌ عالم، پیوندی را بین حکمت بدیع و نوآورانه خیام در هزار سال قبل با زندگی اکنون ما پدید آورد. در این بین برای محکم‌کاری پلی هم در سده‌ ۱۹ و عهد ناصری و مشروطه در ایران زده است.
نویسنده در بستر روایت زندگی حکیم عمر خیام و بررسی آراء و اندیشه‌های او اشاره‌ای به ایران عهد سلجوقی و درگیری‌های سلجوقیان خصوصا خواجه نظام‌الملک و حسن صباح نموده است.
در سمرقند، خیام نه تنها یک شاعر بلکه یک اندیشمند، فیلسوف و انسان آزاداندیش است که با قدرت و تعصب مبارزه می‌کند. انتخاب بازه‌های زمانی سلجوقی و ناصری در این کتاب به خوبی توانسته است تضاد دو دوره تمدنی در جهان ایران را به نمایش بگذارد. هم‌چنین این سفر تاریخی تضاد و تمایزاتی را هم بین تمدن غرب و شرق و یا مدرنیته و سنت پدید آورده است.
معلوف با لحنی شاعرانه ضمن حفظ کشندگی داستان زندگی خیام و بعد سرگذشت کتاب او در ایران  قاجاری و کشتی تایتانیک، تا حد خوبی پایبندی خود را به تاریخ و روایات مستند حفظ کرده است. کج‌نگری‌های او به نقش روحانیت در عصر مشروطه بیشتر ناشی از روایت مستشرقان غربی و سو‌گیری‌های آنان است لذا در برابر خود کتاب قابل بخشش است. با این همه روایت او از خیام بیش از آن‌ که خورند شرق، ایران و اسلام باشد خوشایند غرب و عصر روامداری و تکثر‌گرایی است.
در بخش نگارش تاریخ قاجاری و بیان سرگذشت اثر نایاب دست‌نوشته خیام، بن‌مایه روایت هر چند در بوستان عاشقی اما با نگاه روشنفکری است. نویسنده در این قسمت ضمن اشاره به حضور رنج‌آور  قدرت‌های خارجی در ایران که نمایانده روح شرقی و ضداستعماری اوست به توصیف فضای نخوت، نومیدی و سرخوردگی ایرانیان پرداخته است.
هنرمندی نویسنده در بخش‌های پایانی کتاب به اوج خود می‌رسد او ضمن اشاره‌های مکرر به ارزشمندی اثر خیام و تمنای بازگشت ایرانیان به گذشته درخشان خویش، با غرق کردن نسخه دست‌نویس او همراه کشتی تایتانیک از نابودی و حسرت امکان احیای یک امر ایرانی در جهان معاصر سخن گفته است.
فقدان میراث علمی و حکمی ایرانیت تابناک، در پهنه قله و سرآمد فناوری غرب یعنی کشتی تایتانیک اشاره تحسین‌برانگیز نویسنده به بی‌فایدگی توجه به غرب و رویگردانی از پیشینه مشرق زمین است. این باور آن‌جا عمیق می‌شود که همزمان با این فاجعه، شیرین‌بانوی شاهزاده مترقی ایرانی نیز به یک‌باره از جهان ناپدید می‌شود. شیرین در این کتاب نماد مادر میهن و امکان زایش دوباره ایران و ققنوس سربلندی و کام‌روایی وطن است.
معلوف هرچند مسیحی اما در این اثر همراهی همد‌لانه‌ای را با  اسلام و مسلمانان داشته است.
سمرقند امین معلوف، نه فقط شرحی بر خیام و تاریخ ایران، بلکه آیینه‌ای برای نگریستن به سرنوشت روشنفکری، وطن و میراثی است که اگر فرونشیند، جهانی را با حسرتی خاموش ترک خواهد کرد. حال آن‌که می ‌توانست انسان ایرانی به تارک بلند کمال برکشیده و بر تخت کامروایی بنشاند.