یادداشت ابوالفضل شربتی

        این جلد را می‌توان ادامۀ جلد چهار دانست. بخشی از کتاب به تفسیر دوم از دشواره‌ای است که دکارت بیان کرد. لاک، بارکلی و هیوم را از این جهت بررسی کرده است، منتها هر کدام از این‌ها «از جهتی» به بُعد فیزیکی قائلند. مثلاً لاک بنیاد شناختِ ما را بر پایۀ تجربه می‌داند و با جستار در فاهمۀ بشری طرحواره‌اش را پیگیری می‌کند. چنین طرحی، به‌ناچار، باید مبتنی باشد بر اینکه انسان تنها یک بُعد فیزیکی داشته باشد یا بُعد فیزیکی اصل باشد و دیگری بر اساس آن تفسیر شود و به آن‌ها تحویل گردد. اوج تجربه‌گرایان و تفسیر تجربه‌گرایی از دکارت در هیوم مشاهده می‌شود. هیوم با مداقه در طبیعتِ آدمی و تحلیل‌هایش از تصورات و ادراکات آدمی تحلیلی خاص از علیت ارائه می‌کند که بر مبنای آن رابطۀ ذاتی بین علت و معلول مخدوش می‌شود و به‌جای آن ترتیب و توالی را در علیت مطرح می‌کند. البته هیوم مسائل مختلفی را طرح می‌کند، اما در چند مسأله بسیار تاثیرگذار بود، شاید یکی از مهم‌ترین‌هایش نسخه‌ای از شکاکیتی بود که ارائه کرد. قید «مهم‌ترین» را از جهتی به کار بردم که این حرفِ هیوم بر کانت تاثیرِ بسیار داشت.
این کتاب با هیوم تمام می‌شود و جلدِ بعدی با کانت آغاز می‌شود. بااین‌حال، این کتاب در پی ترسیم فضای فکری و فلسفیِ پیش از کانت است. از هابز می‌آغازد، افلاطونیانِ کمبریج و لاک را بررسی می‌کند، به نیوتن هم می‌پردازد. و پس از بارکلی به هیوم می‌پردازد. مجموعاً می‌توان گفت پیش از کانت، به‌نوعی، تجربه‌گرایی به اوج خود رسید، علم نیز پیشرفت‌های قابل توجهی داشت. همچنین برخی مسائل اخلاقی و دینی به صورتِ مجزا بحث می‌شد. باید به این نکته توجه داشته باشیم جستارها و رساله‌های لاک، بارکلی و در نهایت هیوم دربارۀ مفاهمه و ادراک بشری زمینۀ شکل‌گیری بسیاری از اندیشه‌ها در کانت شد؛ طوری‌که بعدها ردپای این فیلسوفان را در کانت می‌بینیم. البته باید توجه داشته باشیم که اگر دکارت زمینِ بازیِ فیلسوفان را تغییر داد، کانت زمینِ بازیِ دکارت را هم عوض کرد، و این زمین بازی به‌قدری محکم و ایستاست که تا امروز نیز همه در آن، به‌نحوی، بازی می‌کنند.
کتاب را می‌توان خواند، اما باید کمی دقت داشت. سال‌ها پیش که می‌خواندم تصور می‌کردم ترجمۀ کتاب کمی دشواریاب است، این چند روز که دوباره دست گرفتم دیدم میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی در برخی اصطلاحات و برگردان‌های لاتین به کمک مترجم آمده است.