یادداشت محمدرضا زائری

        پیش از سخن گفتن درباره كتاب «سه گونه اسلام» باید به این پرسش پاسخ داد كه چرا باید بهشتی را خواند؟

در فضای ادبیات علوم انسانی اصطلاحی رایج است كه بررسی و پیگیری جدی افكار یك متفكر و نویسنده را خواندن او می‌گویند و منظور مطالعه مجموعه یا بخشی از تألیفات و آثار آن شخصیت است. بی‌تردید یكی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ معاصر كه برای درك صحیح از دین و اندیشه‌های اسلامی باید موردمطالعه جدی قرار داد آیت‌الله شهید دكتر بهشتی است.

او كه از خاندانی اهل علم و ریشه‌دار برآمده بود و در فضای حوزوی بالید، آبشخور فكری و علمی عمیق دینی داشت. از سوی دیگر هم به دلیل تحصیلات رسمی دانشگاهی و هم به سبب آشنایی با زبان‌های خارجی و ارتباط نزدیك با دانشجویان و نسل جوان، دیدگاه بسته و محدودی نداشت. تجربه‌های عملی و میدانی مهمی چون حضور اداری در وزارت آموزش و پرورش (سازمان تألیف کتاب‌های درسی) و مدیریت مركز اسلامی هامبورگ نیز به وسعت دید و ارتقای تحلیل و شناخت او كمك كرده بود.

او از سویی شاگرد مخصوص اسلام‌شناس بزرگی چون علامه طباطبایی بود و در حلقه رفاقت و مباحثه با كسانی چون امام موسى صدر افكار و دغدغه‌های تازه‌ای داشت و از سوی دیگر به دلیل فراگیری فلسفه غرب و آشنایی با افكار اندیشمندان معاصر جهان زبان تازه و جدیدی پیدا كرد.

شاید یكی از مهم‌ترین خصوصیات او -كه در بین اقرانش کم‌نظیر بود- همین زبان متفاوت و انسانی و جهان‌شمول (بر اساس انصاف و حق دادن به مخاطب) برای تبیین مفاهیم باشد. معمولاً در مرحله فهم كسانی هستند كه از تنگنای تحجر رها می‌شوند و فهم درستی دارند اما در مرحله بازخوانی و تحلیل نمی‌توانند موضوع را با شرایط روز و موقعیت حال تطبیق دهند. برخی نیز در این مرحله توفیق دارند ولی زبان و بیانشان محدود و محصور به فضای خاص خودشان است و از درون فضای ذهنی و فكری خود سخن می‌گویند یا اصلاً اصطلاحات و تعابیرشان با مخاطب عام ارتباطی برقرار نمی‌کند.

بهشتی از معدود روحانیون و عالمان دینی است كه در هر سه مرحله توفیق داشته و از این نظر شاید به دشواری بتوان نظیر و نمونه‌ای برای او پیدا كرد. آثار او چه آن‌ها كه با قلم و نگارش او باقی مانده و چه آن‌ها كه متن پیاده شده از سخنرانی‌های اوست همه امروز خواندنی و قابل‌استفاده‌اند و در این میان كتاب كوچك و مختصر «سه گونه اسلام» به دلایلی بسیار مهم و اثرگذار است.

این كتاب از دو بخش تشكیل شده؛ بخش نخست سخنرانی ایشان در اتریش برای جمعی از دانشجویان مسلمان است كه گونه‌شناسی هویتی مسلمانان را مورد بررسی قرار می‌دهد و بخش دوم سخنرانی ایشان در آلمان بوده كه این تفكیك و تحلیل را به مراحل تاریخی نهضت‌های مسلكی پیوند می‌دهد و به تشریح مراحل پنج‌گانه آن می‌پردازد. نگرش منظومه‌ای شهید بهشتی به معارف دینی از یك طرف و شیوه‌ی نگاه و برداشت او از منابعی چون قرآن و سنت از طرف دیگر، باعث می‌شوند كه این كتاب نه یك متن تاریخ‌مند و محدود بلكه یك متن تاریخ‌ساز و فراگیر باشد كه در هر مكان و زمانی برای جستجو در حقیقت دین كاربرد دارد.

شهید دكتر بهشتی در ابتدا به دو گونه اسلام كه در قرآن كریم معرفی شده می‌پردازد و سپس به گونه سومی كه در جامعه خودمان شكل گرفته می‌رسد. انتقادات و گلایه‌های بهشتی از نوع دین‌داری و مسلمانی امروز ما به‌خوبی تمایز فهم و دیدگاه او را نشان می‌دهد و همین یك مثال كه از خاطرات دوران تحصیل خود یاد می‌کند به‌خوبی این تفاوت را روشن می‌سازد: «استادی داشتیم - خدایش رحمت كند- پیرمردی بود، ایشان سرش را با تیغ می‌تراشید. مرد ملای بافضیلت و محترم و مربی بزرگی بود. ایشان می‌گفت: سحر به حمام محله رفتم و آن دلاكی كه همیشه سر مرا می‌تراشید نبود. یك دلاك دیگر آمده بود و تا آمد سر مرا به تیغ بزند و بتراشد چند جایش را زخم كرد. خوب، بالاخره ما تحمل كردیم و بیرون آمدیم. به حمامی گفتم: استاد، این دلاك ما كجا رفته؟ گفت: آقا، دیگر به این حمام نمی‌آید، این دلاك را من مخصوص شما گفتم آمده! پرسیدم: چه‌طور؟ گفت: این دلاك نماز شبش ترك نمی‌شود، هر شب نافله می‌خواند. ایشان با این‌که خودش هم به نماز شب مقید بود گفت كه به آن حمامی گفتم: من كه نماز شب او را نمی‌خواستم. من می‌خواستم او بلد باشد خوب سر بتراشد! از این به بعد دلاكی بیاور كه نمازهای روزانه‌اش را بخواند و سر مرا خوب بتراشد. حالا اگر نماز شب هم نخواند، نخواند!»

در ادامه همین بحث است كه شهید بهشتی بر جاذبه حداكثری و ضرورت تحمل دیگران تأكید می‌کند و می‌گوید:«به رفقایمان برچسب نزنیم، این‌ها دوستانمان هستند، باید جذبشان كنیم. انتقادمان نیش نباشد، نوش باشد.»

كتاب «سه گونه اسلام» گرچه كتابی کم‌حجم و ساده است، اما به‌خوبی رویكرد و شناخت متفاوت شهید بهشتی را معرفی می‌کند و می‌تواند نقطه آغازی باشد برای «بهشتی‌خوانی» و قدم گذاشتن در راه فهم بی‌پیرایه و صحیح از اسلام اصیل با راهنمایی و هدایت اسلام‌شناس کم‌نظیر روزگار ما، آیت‌الله شهید دكتر بهشتی.


(منتشرشده در الف کتاب:‌ https://www.alef.ir/news/3990426142.html)