هر کسی را، هر قبیله‌ای را توتمی است، توتم من، توتم قبیله‌ی من قلم است. قلم زبان خدا است، قلم امانت آدم است، قلم ودیعه‌ی عشق است، هرکسی را توتمی است...

یکی بالای سرش گفت:«تمام کرد!» ایوان ایلیچ گفته‌ی او را شنید و آن را در روح خود تکرار کرد. در دل گفت:«مرگ هم تمام شد. دیگر از مرگ اثری نیست.»

زندگی یک رشته رنج‌هایی بود که مدام شدیدتر می‌شد و با سرعت پیوسته فزاینده‌ای به‌سوی پایانش، که عذابی بی‌نهایت هولناک بود می‌شتابید.

خوب می‌دانست که زندگی برایش تلخ است و زندگی دیگران را هم تلخ می‌کند و زهری که زندگی‌اش را تباه می‌سازد از میان‌رفتنی نیست و به‌عکس بیشتر و بیشتر در جانش جا خوش می‌کرد.