خیال می‌کردم مطلب چندانی ندارد. خیال می‌کردم روشنفکری آمده رساله‌ی مختصری نوشته تا ما را از عذاب وجدان اختلاف رها کند و احتمالاً یک حرف را هی تکرار کرده. وقتی این جور راجع به کتابی خیال کنی یعنی اساساً امیدی بهش نداری و فقط خریده‌ایش تا دست خالی از کتابفروشی خارج نشوی.

کتاب را در نوروز شروع کردم و از همان آغاز فهمیدم آنچه روبه‌رویم است چندان به آنچه خیال می‌کردم شبیه نیست. دیدم کتاب راوی تاریخی است که من نمی‌شناسمش. از مانی‌شناسی مسلمانان می‌گوید، از هندشناسی ابوریحان بیرونی و از موریسکوها در اسپانیا. پاره‌هایی از مواجهه‌ی مسلمانان با دیگری را کنار هم گذاشته و یک تصویر کلی تماشایی ساخته. مسلمانانِ اکثریتِ صاحب قدرت با اقلیت‌های نامشروع چه کرده‌اند؟ مسلمانانِ اقلیت فرودست چگونه در جامعه‌ی استبدادی مسیحی زیسته‌اند؟ چطور با مسیحیان گفتگو کرده‌اند؟ چطور برای خودشان یک نظام متن‌شناسی راه انداخته‌اند تا راهی برای گفتگو پیدا کنند؟

چند روزی در نوروز خواندم و بعد رها کردم و جز توک زدنی سراغش نرفتم تا همین یکی-دو روز پیش که دوباره دست گرفتم و امروز تمام شد. ناراحتم که این‌طور پراکنده خوانده‌ام. به نظرم کتاب را حیف کرده‌ام. مشروعیت اختلاف از آن کتاب‌هایی است که تحلیل و روایت را به شکلی خواندنی در هم تنیده و آدم باید دست بگیرد و دو-سه نشسته بخواند.

کاش نتیجه‌گیری گل‌درشت آخر کتاب وجود نداشت.

ترجمه هم خیلی خوب بود اما پانویس‌های مترجم -که مثلاً قرار بود حرف مؤلف را رد کنند- به چشم من یکی که بی‌راه بودند و بی‌دلیل! نمی‌دانم اصرار ارشاد بوده یا ذوق خود جناب آل‌مهدی. از این یک ایراد که بگذریم، هم برای فارسیِ سالمی که تحویل داده‌اند و هم برای انتخاب کتاب، سپاس‌گزارشانم. 

این را هم بگویم که موریسکوها خیلی مرا یاد اومبرتو اکو می‌انداختند. نمی‌دانم درباره‌شان نوشته یا نه. یک جوری بودند که انگار برای آن عزیزِ فقید ساخته شده‌اند.