برای مطالعه «اسلام» از منظر تاریخی، به نظر دو رویکرد کلی وجود دارد. در رویکرد اول،‌ شرح مفصل یک مقطع تاریخی خوانده می‌شود،‌ شخصیت‌های درگیر در آن مقطع با جزئیات کامل شناخته می‌شوند و با تامل بیشتری به اتفاقات رخ داده و قصد و غرض‌هایی که پشتشان بوده نگاه می‌شود. شاید کتاب «سیره رسول خدا» نوشته رسول جعفریان کتابی با همین ویژگی‌ها است که در آن دوره زندگی حضرت محمد را روایت می‌کند. مطالعه اسلام با این رویکرد(برای یک بار هم که شده) به هر انسانی بصیرت تاریخ‌اندیشی می‌دهد و درک بهتری از دینی که با آن مواجه است رقم می‌زند. مطالعه کل تاریخ اسلام با این رویکرد اما، برای اهل فن واجب است و نه هر کسی.
در رویکرد دوم برای مطالعه اسلام، تاکید بیشتر بر روی تصویر کلی از «اسلام تاریخی» است. بدین نحو که از بدو تولد این دین، همه روندهای مهم شکل‌گیری و تغییرات آن مطالعه می‌شود و تلاش می‌شود تا تسلط ابتدایی به ادبیات بحث درباره اسلام ایجاد شود. مدخل «اسلام» دایره‌المعارف اسلامی،‌ مطالعه‌ای از این جنس است. این مدخل با نام «اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی» مستقلا به صورت کتاب منتشر شده است.
دغدغه من برای مطالعه این کتاب، به دست آوردن دید کلی راجع به افراد مطرح در تاریخ اسلام بود و تاثیری که هر کدام بر عقاید اسلامی پس از خودشان داشته‌اند. اینکه شیخ مفید در چه قرنی زندگی می‌کرده، متاثر از چه جریاناتی بوده،‌ چه نوآوری‌هایی داشته و تاثیرش بر افراد و جریانات پس از خودش چه بوده است.
ساختار کتاب به صورت مقاله‌های جدا از هم است که نویسنده هر کدام متفاوت است. ۱۸ نویسنده در تدوین این مدخل دخالت داشته‌اند که هر کدام در حوزه‌‌ی خودشان صاحب نظر محسوب می‌شوند. نام عبدالحسین زرین‌کوب، سید حسین نصر و احمد پاکتچی در میان نویسندگان به چشم می‌خورد. ترکیب نویسندگان این مدخل، خاطرنشان می‌سازد که با روایت استاندارد اسلام که در تلقی شیعه امامی قرن چهاردهمی پذیرفته شده است مواجه هستیم. این مقالات در بخش‌هایی دسته‌بندی شده‌اند و سعی می‌شود گزارشی منسجم از پدیده‌ی «اسلام» باشند و ابعاد مختلف آن را پوشش دهند. بخش‌های کتاب عبارتند از: ظهور اسلام، تعالیم و نهادهای اساسی اسلام،‌ گسترش تاریخی اسلام، سیر اندیشه‌های کلامی در تاریخ اسلام، سیر اندیشه‌های فقهی در تاریخ اسلام، تحول فلسفه و علوم در تمدن اسلامی، نفوذ فرهنگ اسلامی در اروپا، تصوف و عرفان، تاثیر اسلام در ادبیات ملل مسلمان.
این کتاب اگرچه افراد و جریانات مهم در تاریخ اسلام را ذکر می‌کند و اندیشه‌ی آن‌ها به طور کلی را شرح می‌دهد اما شناخت کافی درباره هر یک از این شخصیت‌ها را در اختیار خواننده قرار نمی‌دهد. به نحوی که صرفا برچسب‌هایی قرین برخی شخصیت‌ها می‌کند و به هم پیوستگی تاریخی و علت ظهور برخی اندیشه‌ها درک نمی‌شود. البته از کتابی در قاموس مدخل، انتظاری جز این نمی‌رود. اما مشکلات اساسی دیگری بر این کتاب وارد است.
جای تعجب نیست که تلقی‌های شیعه‌ی امامی قرن چهاردهمی نویسندگان بر روایتی که از تاریخ اسلام دارند تاثیر گذاشته‌ است، اما در مواردی اصول کار علمی نیز نادیده گرفته می‌شود؛ بعضی ادعاها بدون ذکر منبع مطرح می‌شوند و به جنبه تاریخی آن‌ها توجه نمی‌شود. این موارد به خصوص در بخش «تعالیم و نهادهای اساسی اسلام» به چشم می‌خورد. در بحث «اصول اعتقادی»، به قرآن ارجاع داده می‌شود بدون آن‌که به تلقی‌های متفاوتی که از آیات وجود دارد توجه شود(در واقع به جای استفاده از آیه‌ی قرآن برای اثبات یک اصل اعتقادی، بهتر بود به متکلمی که این اصل اعتقادی را از آن آیه برداشت کرده بود ارجاع داده شود). در بحث «عبادات و آداب دینی» به سیر تاریخی احکام توجهی نمی‌شود. تعجب‌برانگیزتر از این موارد، تلاشی است که برخی نویسندگان برای پاک کردن چهره اسلام از بعضی اتهامات می‌کنند. ابوالقاسم گرجی تلاش دارد اثبات کند که اسلام طرفدار چندهمسری نیست. قضاوت‌های این‌چنینی که گزارش‌دهی نویسندگان را تحت‌تاثیر قرار داده، در بخش‌های دیگر کتاب نیز وجود دارد.
دو بخش سیر اندیشه‌های کلامی و سیر اندیشه‌های فقهی در تاریخ اسلام(به تالیف احمد پاکتچی) برای من بیش از همه قابل توجه بود. دریافتن دید کلیشه‌ای که به شیخ مفید، شیخ طوسی، خواجه نصیر طوسی، ابن تیمیه و بسیاری از اسامی موجود در تاریخ اسلام وجود دارد و من هیچ‌گاه به صورت تاریخی و پشت سر هم آن‌ها را مطالعه نکرده بودم،‌ برایم قابل استفاده بود. هر چند همان‌طور که اشاره شد، بصیرت کمی راجع به شخصیت و عقاید آن‌ها در اختیار خواننده قرار می‌داد. مقایسه تطبیقی این دو بخش در دایره‌المعارف اسلامی و کتاب چاپ شده(اسلام؛ پژوهشی تاریخی و فرهنگی) برخی اضافات را در نسخه کتابی نشان می‌دهد که تصویر کامل‌تری از تاریخ عقاید کلامی و فقهی می‌باشد.
خواندن این کتاب با وجود وزن علمی پایین آن، اسکلت کلی و منسجمی را از تاریخ اسلام در ذهن من شکل داد. در ادامه و برای تکمیل، خواندن کتاب‌هایی از نقطه نظرهای متفاوت(به خصوص نویسندگان غربی) و رویکردهای متفاوت لازم می‌نماید تا این مطالعه اولیه اثربخش گردد.
برای مطالعه مدخل اسلام دایره المعارف اسلامی می‌توانید به لینک زیر مراجعه کنید.
https://www.cgie.org.ir/fa/article/235369/%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85