این دفتر جُستاری دربار? «مشکل» ایران است و ملاحظاتِ دفترهای سه       گان? تأملی دربار? ایران را دنبال می       کند. از آن مجموعه دو دفتر دیگر باقی بود تا بتوانم چشم       اندازی از آن       چه در پنج سد? گذشته بر ایران گذشته هم       چون پرده       ای در برابر دیدگان خواننده بگسترانم. مواد بسیاری برای آن دو دفترِ باقی       مانده فراهم آورده بودم و آماده می       شدم تا آن کار را پیش ببرم که گاهی از پسِ پردهْ آوایِ جرسی به گوشم می       رسید. در میان? خواب و بیداری نیز به چشمِ دل می       دیدم که، بیش از پیش، نشانه       هایی از پایان راه در افق در حالِ پدیدار شدن است و چنین می       نمود که «شبْ نزدیک، راهِ طلب تاریک و ره باریک»تر از همیشه شده است. آن       گاه که ناچار گذارم به بیمارستانی افتاد، و پی بردم که کار درمان طولانی خواهد بود و عاقبت نامعلوم، ناچار، خود را به اندیش? فراهم آوردن خلاصه       ای ناقص از آن       چه قرار بود در حجمی نزدیک به ده برابر این جُستار عرضه شود خرسند کردم تا هم روزگار به بطالت نگذرد و هم شاید سودی از این اوراق پراکنده به خواننده       ای برسد. آن دو دفتر می       بایست سیر تاریخ اندیشه در ایران در فاصل? پیروزی مشروطیت تا انقلاب اسلامی را دنبال می       کرد.