کتاب روشن گری و تکوین علم اجتماعی - نقد و نظرات دربارۀ کتاب روشن گری و تکوین علم اجتماعی

روشن گری در ساده ترین معنای آن عبارت است از خلق نظام تازه ای از افکار درباره ی انسان، جامعه و طبیعت. این روند، نگرش های موجود را که در جهان بینی سنتی ریشه داشتند و تحت سلطه ی مسیحیت بودند به چالش کشید. عرصه ی اصلی چالش روشنفکران روشن گری با روحانیت ـ گروه اصلی حامی نگرش های موجود در جهان ـ ، دیدگاه های سنتی درباره ی طبیعت، انسان و جامعه بود که اقتدار کلیسا و انحصار رسانه های زمان از سوی کلیسا آن ها را تداوم می بخشید. روشن گری یکی از مبداهای جامعه شناسی مدرن است. درون مایه های مرکزی روشن گری، ورود تفکر مدرن به عرصه ی جامعه و قلمروی امر اجتماعی را رقم زد. نکته ی دیگری که شاید به همین اندازه اهمیت داشته باشد این است که روشن گری حاکی از ظهور روشنفکر سکولار در جامعه ی غربی بود؛ فردی که نقش او پیوند تنگاتنگی با تجزیه و تحلیل و نقد جامعه دارد. نگارنده در کتاب حاضر کوشیده است تا به بررسی انتقادی ظهور جامعه شناسی و علوم اجتماعی به طور کلی ـ هم چون شکل متمایزی از اندیشیدن در باب جامعه ی مدرن ـ بپردازد. محورهای اصلی مباحث کتاب بدین قرار است: تحلیلی بر مفاهیم اصلی نوشته ها و نویسندگان روشن گر؛ محوریت امر اجتماعی در اندیشه ی روشن گری؛ تحلیلی از مفاهیم اساسی جامعه شناسی روشن گری و علم اجتماعی؛ اهمیت روشن گری در خصوص اندیشه ی انسان درباره ی جامعه به واسطه ی کاربرد عقل، تجربه و آزمون.

آنچه که روشن است، فلسفه غرب، علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مدرن، علوم جدید و ... در غرب بر بال ادبیات سوار و در تمام قاره سبز پرواز کرده و ره پیموده است. این اذعان بزرگان عصر روشنگری است که دولتمردان، رعایا و حتی ارباب کلیسا مقهور این یاری ادبیات اند تا سیطره استدلالات و عقلیات اساتید حکمت و فلسفه. روشنگری در ابتدا یک سنت فکری انقلابی، خود بسنده، فرد‌گرا و نظم گریز بود که با هنر، ادبیات همراه شد. بعد از آن رشد و تحول سریع علوم طبیعی و مهندسی که با احتیاط انقلاب می‌نامم ش، توسط کسانی مثل نیوتون و در پی آن کشف و گزارش گزاره‌هایی خلاف سنت‌های رایج و جهانی کلیسای آن روز در نسبت باعلم جدید این شهامت را فیلوزوف‌ها داد که با همین روش و فرایند به نقد و تعریض علوم انسانی شامل تاریخ، مذهب و کلام و فلسفه بروند. اثبات‌گرایی شمشیر برنده روشنفکران برای از میدان به در بردن هر‌ آنچه ناپسند می‌شمردند شد. روشنگری هرچند در ابتدا یک سنت فردی بود نمی‌توان جان‌‌مایه آن در رخداد مهم اواخر سده هجدهم یعنی انقلاب فرانسه نادیده گرفت. رفته رفته روشنگری از یک نهضت علمی و تفریحی به زبان مشترک اشراف تحصیل کرده، طبقه نوپدید متوسط برساخته از جامعه صنعتی، روشنفکران و مصلحان مذهبی و حتی طبقه کارگر شد. هر چند شکل‌گیری جامعه‌شناسی مدرن به آن معنا که ما می شناسیم حاصل اواخر قرن ۱۹ و اوایل سده آخرین هزاره دوم است اما الهام‌گیری از علوم طبیعی و زیستی و مواجهه ارگانیک با جامعه به مثابه یک انسان غول‌پیکر را از نگاه پوزیویتیسمی فیلوزوف‌ها دارد. این مهم گرانیگاه سایر تحولات بعدی در تولید گزاره‌ها و آیین‌هایی شد که مدعی اداره جامعه و دولت مدرن بعد از انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه در غیاب قدرت سنت پادشاهی و سیطره مذهبی کلیسا بودند. با این نگاشت دیگر مذهب یا حتی زبان ریسمان اتصال آحاد جامعه به سنت و خاک و آیین نبود. نظام توزیع کار، میزان پیشرفت در علوم جدید و باور به اعتبار فردباوری و دلیری دانستن به قول کانت محور شکل‌گیری جهان جامعه اروپای بعد از ۱۸۱۵ است. البته ناگفته پیداست که کسانی چون اگوست کنت چیزهایی هم به این فردباوری و خود بسندگی آن در تحلیل جامعه مدرن افزودند؛ جامعه (هرچند از گفتن این کلمه پرهیز می‌شد)، رفتار، پدیدار و آینده‌‌اش چیزی بیش از حاصل جمع خطی منش، بینش و کردار جمیع آحاد آن است. چه اینکه در ارگانیسم یک موجود زنده همین است. مهم‌ترین ضعف این علم جدید در همان ویژگی وراثت‌یافته از روشنگری در یگانگی بخشی به اثبات‌گرایی و تجربه‌ورزی موفق در علوم طبیعی بود که باور داشتند باید همان مبنای تحلیل و پیش‌بینی و اثبات قواعد مرتبط با جامعه باشد.