یادداشت محمدقائم خانی

        .

شاه قاجار تنها قدرت مطلق بود؛ جان کارگردانان دستگاه حاکمه و بقیه مردم همواره مورد خطر بی‌مهری او قرار داشت؛ بیشتر کارمندان دولت هر رتبه و مقامی که داشتند فاسد و رشوه‌خوار بودند؛ امور اداری بر بنیان همان شیوه‌های قرون وسطایی بود و زیر سلطه یک نیروی مرکزی متحد قرار نداشت.  

وزیر مختار بریتانیا در نامه‌ای به وزیر خارجه انگلیس (رایس به گری) درباره تشابه مشروطه ایران و روس می‌نویسد: «شما ملاحظه خواهید کرد که شباهت زیادی میان جنبش‌های اصلاح‌خواهانه روس و ایران وجود دارد- یکنوع فقدان رهبری، یکنوع تنفر غریزی و یکنوع عملیات سری؛ تفاوت اصلی میان این دو کشور این است که دولت ایران نه ارتش دارد نه پول و نه نیروی مقاومت.»  

عبدالهادی حائری تأسیس انجمن‌های سری، پدید آمدن مدارس به وسیله میسیون‌های مذهبی خارجی، الغای امتیاز تنباکو در سال 1891، قتل ناصرالدین‌شاه به وسیله میرزارضا کرمانی، گسترش نشریات و روزنامه‌های ضد دولتی و همه‌گیر شدن نارضایی از حکومت در میان مردم و علما را از عوامل مهم شکل‌گیری ذهنیت جدید در ایران می‌داند.  

از نظر وبر شرایط اولیه برای تشکیل دولت مدرن عبارتند از: انحصار وسایل تسلط و حکم‌فرمایی و امور اداری که بر اساس عوامل زیر بنا شده باشد؛ بوجود آمدن یک سیستم دائم مالیاتی که به صورت متمرکز مستقیماً تحت مراقبت قرار داشته باشد؛ بوجود آمدن یک نیروی نظامی دیرپا که به صورت متمرکز مستقیماً در دست مقام‌های حکومت مرکزی باشد؛ انحصار وضع و اجرای مقررات حقوقی و به کار بردن نیرو به صورت قانونی بوسیله مقام‌های مرکزی؛ تنظیم یک دستگاه اداری معقول و منظم که انجام وظیفه‌اش در امور متکی به مقام‌های مرکزی باشد.  

«در حال حاضر مجلس ملی را بر خلاف داوری‌های خصمانه بیگانگان نمی‌توان یک هیأت خوار و بی‌اهمیت به شمار آورد. لحن نمایندگان در بحث خیلی بهتر شده است: احساس تازه‌ای از وقار و مسئولیت در میان نمایندگان پدیدار گشته است. درباره غیبت و بی‌نظمی [باید گفت که مجلس ایران بر بیشتر پارلمان‌های اروپایی برتری دارد و حتی با مادر پارلمان‌های جهان [یعنی پارلمان انگلیس بشیوه مساعدی قابل مقایسه است. »