یادداشت مجله فرهنگی و هنری بخارا

        ده نفر قزلباش
از مشهورترین و بهترین رمان‌های تاریخی ایرانی، نوشته حسین مسرور «سخنیار» (۱۲6۷ش - ۱۳4۷). صحنه آغازین رمان برای نخستین‌بار در سه شماره مجله ارمغان سال ۱۳۰۷ چاپ شد. اما بخش عمده آن از ۱۳۲۷ به صورت پاورقیِ روزنامه اطلاعات انتشار یافت(1). سرانجام، به سال ۱۳۳5 متن کامل اثر در پنج جلد و ۱۵۰۰ صفحه به چاپ رسید.
وقتی ازبک‌ها شهر تربت حیدریه را محاصره می‌کنند، بیم آن می‌رود که شهر گشوده گردد و زنان و دختران حرم شاه طهماسب صفوی گرفتار مهاجمان گردند. شاه تصمیم می‌گیرد فرمان قتل اهل حرم را به وسیله چابک‌سواران به رئیس قراولانِ حرمسرا برساند. هجده قزلباش داوطلب انجام دادن این کار می‌شوند. از میان آنان ده نفر موفق می‌گردند حلقه محاصره را بشکنند و خود را به ارگ سلطنتی برسانند. «اسکندر»، قهرمان جلد نخست داستان، اولین نفر آنهاست. اما، پیش از اجرا شدن فرمان شاه، ازبک ها - که قزلباشان را طلایه‌داران سپاه صفوی پنداشته اند - عقب نشینی می کنند.
اسکندر که دلباخته‌ی «حوری»، یکی از دختران حرمسرا، شده است، برای رسیدن به وصال معشوقه، دشوارترین مأموریت ها را می‌پذیرد و با مخالفان گوناگون درگیر می‌شود. او از آزمون‌های سخت سربلند بیرون می‌آید و پس از اثبات وفاداری بی‌چون و چرای خود به سلطان، با حوری ازدواج می کند. مسرور صحنه های اجتماعی ِ گسترده ای می سازد که نشانگر زندگی مردم در دوره صفوی است. اما جنبه‌ی مشخص آن روزگار را در وجود چند سلحشور، به عنوان مظهر آرزوها و انتظارات زمانه، برجسته می‌سازد.
جلد اول رمان زمانی پایان می‌یابد که، با انتشار خبر حمله عثمانیان، اسکندر به‌عنوان پیش‌قراول روانه‌ی جبهه‌ی جنگ می‌شود. الگوی جلد اول اثر، یعنی رشادت قهرمان برای دست‌یابی به یار و مقام، در جلدهای بعد تکرار می شود. نویسنده با قرار دادن قهرمان در محور ماجراها، وحدتی مضمونی به صحنه های گسترده‌ی رمان می بخشد؛ و ماجراها و مستندات تاریخی و ظرایفی از باورها و آداب و رسوم مردم را، از طریق پرداخت سرگذشت فردی و عاشقانه‌ی شخصیت‌ها، به قالب رمان در‌می‌آورد. در فضایی آکنده از فتنه و تعصب، شهسوارِ عاشق پیشه راهِ خود را از میان آتش و خون باز می‌کند و از چنبرِ توطئه های درباریان می‌دهد. عشق به معشوقه و ایمان مذهبی به شاه صفوی، مرشد کامل، در این راه به او انگیزه کافی می دهد.
جلد دوم رمان به شرح جنگ های ایران و عثمانی با حضور سلحشوری به نام «اُمّت بیک»اختصاص دارد. وطن‌پرستان برای نجات ایران، حول «عباس میرزا» گرد می آیند.
در جلد سوم، اسکندر و اُمّت بیک را در تشکیلات مخفیِ مردم تبریز برای مبارزه با بیگانگان می‌یابیم و با عیاران سازمان‌یافته‌ای آشنا می‌شویم که شبانه بر اردوی عثمانی می‌تازند.
قهرمان جلدهای چهارم و پنجم، که «یوسف شاه» نام دارد، نیز عاشق است و رقیب قدرتمندی همچون «الله وردی خان»، سردار معروف صفوی، دارد. جنگ‌های دریایی با پرتغالی‌ها، دفع تهاجمات ازبک‌ها، آزادسازی تبریز از سلطه‌ی عثمانی، انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت، آمد و رفت سفرای اروپایی، و شکل گیریِ وحدت ملی و مذهبی ایران در عصر صفوی از مضمون های دو جلد آخر رمان است.
مسرور قصد داشت این رمان جاه‌طلبانه را تا پرداختن به کل تاریخ دویست و پنجاه ساله‌ی حکومت صفوی ادامه دهد، اما اجل مهلتش نداد. ده نفر قزلباش رمانی پرحادثه است که تأثیر رمان‌های الکساندر دوما، نویسنده فرانسوی، و داستان‌های عیاری فارسی مانند اسکندرنامه بر آن محسوس است - گریزهای گاه بی ارتباط با ماجرا با حضور غیر‌موجه نویسنده که روال روایت را می‌گسلد، از نشانه‌های چنین تأثیری است.  این اثر مسرور را به عنوان تواناترین وصف کننده‌ی صحنه‌های جنگ در بین نویسندگان رمان‌های تاریخی ایرانی می‌شناساند. انس و الفت نویسنده با شاهنامه فردوسی به او در شکل بخشیدن به صحنه‌های نبرد کمک کرده است. مسرور ابیاتی از شاهنامه را در جای‌جای رمان خود وارد کرده است. او در روایت ماجراهای ده نفر قزلباش و سازمان‌های مذهبی و اداری دوره‌ی تاریخی مورد نظر خود، مهارتی حرفه‌ای نشان داده است: اثر با وجود گستره مکان‌ها و تعدد شخصیت‌ها، شکلی حساب شده دارد؛ علاوه بر غنا و شیرینی زبان اثر، مکالمه‌های چهره‌های داستانی با واژگان و تعابير خاص عهد صفوی صورت می‌گیرد.
حالا که دهه ها از نخستین چاپ اثر گذشته، جلد اول آن همچنان به عنوان رمان، ارزشمند است: در آن، شخصیت قهرمان بر زمینه حوادث تاریخی شکل می‌‌گیرد و نویسنده موفق می‌شود خواننده را در فضای عصر صفوی قرار دهد. در جلدهای بعد، در مواردی، تاریخ‌نگار جانشین رمان‌نویس می‌گردد و شرح زندگی قهرمان را بهانه‌ای برای ردیف کردن حوادث تاریخی می‌کند.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(1) مسرور ادیبی سلطنت‌طلب بود، هدف از نگارش ده نفر قزلباش در دهه‌ی پر تلاطم 1320-1330 را عبرت دادن به ملت می‌داند تا در «روزهای خطر.. برای بقا و موجودیت خود از گذشتگان قهرمان ِ وطن خویش الهام گرفته، سرخط باستانی خود را که ثبات در برابر حوادث و مبارزه با اهریمنان و بدخواهان است به دست باد حوادث نسپارد» پیش نگار ِ جلد اول ده نفر قزلباش


به قلم حسن میرعابدینی، مجله‌ی فرهنگی و هنری بخارا، شماره‌ی ۱50، خرداد و تیر 1401.