یادداشت محمدمهدی فلاح

        1. کلیاتی درباب کتاب:
بخش عمده کتاب شامل متن سخنرانی دو متفکر برجسته معاصر درباب پرسشی مشترک است که آن پرسش، در حقیقت این است که «شالوده اخلاقی پیشاسیاسی یک دولت آزاد چیست؟» یک سوی این گفتگو یورگن هابرماس قرار داد از جمله جامعه شناسان شهیر آلمانی است و طرف دیگر، یوزف راتزینگر قرار دارد که دکتری اش را در حوزه الهیات گرفته و در سال 2005 به عنوان جانشین پاپ ژان پل دوم انتخاب شد و به بندیکت شازدهم نام گرفت.
چنانچه روشن است، این پرسش ذیل عقل عملی تعریف می شود که یکی از حوزه هایی مغفول در زمینه رابطه بین عقل و دین است. در این گفتگو، هر دو طرف بحث تلاش می کنند نظر خود را درباب نسبتی که باید سیاست به طور کلی با دین داشته باشد را بیان نمایند. فلورین شولر که به عنوان ویراستار نام وی درج شده است و پیشگفتاری بر این گفتگو نوشته است، در حقیقت مدیر فرهنگستان کاتولیک باواریا است و پیشنهاد اولیه طرح این گفتگو توسط او مطرح شده است.


2.	شرح گفتگو:
پاسخ کوتاه هر یک از اطراف این گفتگو، چنانچه شولر خاطر نشان کرده است، آن است که به نظر هابرماس، این عقل عملی پسامتافیزیکی یعنی تفکر سکولار است که عامل وحدت بخش سیاست به عنوان عامل مشروعیت حکومت است، در حالی که به عقیده راتزینگر، «ما پیش از هر عقیده اجتماعی عقلانی، واقعیت انسان را به عنوان مخلوقی داریم که حیاتش را از خالق می گیرد» برای همین طبیعتاً نمی توان موضع دینی شهروندان را تعلیق کرد و باید دین را به عنوان شالوده اخلاقی پیشاسیاسی یک دولت ازاد در نظر گرفت. (ص 17)
2.1.	هابرماس: شالوده های پیشاسیاسی دولت قانونی مردم سالار
هابرماس بحث خود را با طرح پرسشی قدیمی توسط ولفگانگ بوکنفورد آغاز می کند که: آیا دولت لیبرال و سکولاری وجود دارد که بر پیش فرض های هنجاری بنا شده باشد اما خود نتواند از آن ها پشتیبانی کند؟ تلاش هابرماس نشان دادن آن است که چگونه یک دولت لیبرال می تواند به شکلی خودکفا (ص 31)، متکی به فرآیندهای خود انسجام اجتماعی را بدون ارجاع به هیچ نظام متافیزیکی یا دینی حفظ کند. ولی تلاش می کند با طرح چنین وضعیتی، عملاً نقش هر دین داران و غیردین داران را در این سیاست سکولار و نظام لیبرال مشخص نماید. وی با اشاره به آموزه های ادیان در پذیرش حقوق طبیعی انسان ها (ص 27)، تلاش می کند مشروعیت قانون برآمده از مردم سالاری را از درون خود بجوید و به منظور تضمین آن به هیچ نظام متافیزیکی و دینی متکی نشود. 
وی با تفکیکی که بین دو سنخ از مردم، یعنی مخاطبان قانون و مؤلفان قانون، در مواجهه با دولت مردم سالار ترسیم می کند بیان می کند معتقد است که نظام سیاسی باید برای وضع اخلاقیات سیاسی اقدام نماید و از شهروندان انتظار داشته باشند در قامت مؤلفان قانون، به منظور رسیدن به نفع عمومی در فعالیت های سیاسی مشارکت کنند. هابرماس خاطر نشان می کند که هرچند پیشتر صرفاً با نظام های متافیزیکی یا دینی می توانستند مؤلفان قانون را شکل دهند، امروزه خود «عملکردهای مردم سالارانه نیز موجب نوعی پویایی سیاسی منحصربه فردی» می شوند. (ص 32) هدف در نهایت آن است که شهروندان قوانین وضع شده توسط نظام مردم سالارانه را خارج از بستر تاریخی هر ملت بپذیرند که البته تصریح می شود رسیدن به این مطلوب، صرفاً با فرآیند شناختی ممکن نمی شود و باید به جهت گیری عمومی بافت اخلاقی فرهنگ بدل شود. (ص 34)
هابرماس با ارجاع به تجربه های تاریخی نشان می دهد که چگونه ممکن است هم بستگی اجتماعی فروبریزد و تحلیل هایی در توجیه این فروپاشی آن را به کنه عقل مدرن می کشانند (پست مدرن ها) و ممکن است به این نتیجه برسند که صرفاً به وسیله توجه دینی به سرمنشاء متعال است که می توان هم بستگی از دست رفته در دوران مدرن را بازیافت؛ چیزی که مسلماً هابرماس با آن مخالف است. ولی راه کار هابرماس مشخصاً ارجاع به خود فرآیندهای مشارکت مردم سالارانه است که از طریق آن، فلسفه در قامت رسالتی اجتماعی خود باید به تعمیق عقل بپردازد و رابطه خود را با دین، به عنوان موضوعی اساسی برای تأمۀل، مجدداً احیا نماید. 
در ادامه هابرماس طی سه ضمیمه توضیحی با مسأله رابطه عقل و وحی در دین و تفکیکی که فلسفه میان وضع سکولار به عنوان مدعایی برای همه مردم و بحث های دینی به مثابه حقایقی وابسته به وحی قائل می شود، درصدد است تا نشان دهد که جایگاه فلسفه و دین در یک جامعه سکولار باید چگونه باشد تا در نهایت نقش شهروندان دین دار و غیردین دار را در جامعه لیبرالی مدنظر خود مشخص کند: نتیجه ای که او در نهایت می گیرد آن است چنانچه شهروندان دین دار در یک سیاست سکولار نمی تواند دین را به عنوان مقوله پیشاسیاسی در نظر بگیرند، شهروندان سکولار هم نمی تواند تمامیت دین را نفی کنند و باید بپذیرند دین داران می توانند با زبان بخصوص اجتماعات دینی خود، بخشی از مشاجرات عمومی مطرح در عرصه عمومی را پاسخ دهند.
2.2.	 راتزینگر: آنچه جهان را گرد هم نگه می دارد.
راتزینگر ولی بحث را از موضع دیگری آغاز می کند و مشابه متألهان دیگر، انسان شناسی را نقطه شروع در نظر می گیرد. وی با اشاره به بحران هایی که در زمینه اخلاقیات پیش آمده، از تلاش برای اعاده اخلاق در جامعه سخن می گوید و از رسالت علم و فلسفه در توجه به انسان بماهوانسان سخن به میان آورد. وی در تلاش برای یافتن نقاطی در سیاست می گردد که حاصل اجماعی غیرمقطعی انسان ها پیرامون آنان باشد، تا موضوعاتی مثل بی بصیرتی و یا بی انصافی رأی دهندگان نتواند آنان را مورد مناقشه قرار دهد، برای مثال چنانچه درباب حقوق بشر اتفاق افتاده است. (ص 55) وی در ادامه به دنبال سازوکاری می گردد که از طریق آن بتوان خود پدیده قدرت و اشکال جدیدی که از آن ظرف صدسال اخیر به وجود آمده است را تبیین کند و از طریق این تببین، راهکاری برای کنترل قدرت بدست آورد.
وی با اشاره به چند مثال کلی نشان می دهد که چگونه اعتماد انحصاری چه به دین و چه به عقل برای کنترل قدرت ناکارآمد شده است: زمانی که ترور به واسطه تعصب دینی باعث ترس در جامعه می شود و هنگامی که بمب اتم به عنوان دستاورد عقل می توان کل حیات بشر در زمین را به مخاطره اندازد. بنابراین به نظر می رسد که هیچ کدام از دوگانه عقل و دین نمی توانند به تنهایی بحران هنجار اخلاقی مورد اتفاق به عنوان شالوده پیشاسیاسی مدنظر را تامین کند. 
راتزینگر عواملی که باعث بروز چالش در هنجارهای اخلاقی را سبب شده است را اولاْ کشف آمریکا و ثانیاْ ظهور انشقاق در خود عالم مسیحی می داند؛ عواملی که هر کدام باعث فروپاشی نظام هنجاری عالم پیشین شدند. راه حل اولیه مسیحیت برای این چالش ها بهره گیری از ایده قانون طبیعی به عنوان پشتوانه ای عقلانی متکی به طبیعت انسانی بود؛ ایده ای که البته به دلیل غلبه نظریه تکامل و روشن شدن نقاط غیرعقلانی طبیعت دیری نپایید و از اساسا خود بی اعتبار شد. ولی به هرترتیب نیاز به رسیدن به اتفاقی فراقانونی هنوز احساس می شد که خصوصاْ حقوق بشر تجلی توافق و اجرایی شدن این نیاز بود. 
راه حلی که راتزینگر در نهایت برای برون رفت از این وضعیت پیشنهاد می کند بهره گیری از چشم اندازی بین فرهنگی است. ولی با نشان دادن عدم همسانی و یکنواختی هر دو ایده دین و عقل نتیجه می گیرد که هیچ کدام جهان شمولی اولیه را در اختیار ندارند و حتی برخلاف تصور اولیه «یک قاعده عقلانی یا اخلاقی یا دینی که تمام جهان را فرابگیرد و همه اشخاص را متحد سازد وجود ندارد یا حداقل در حال حاضر دست یافتنی نیست» (ص ۶۷)
راتزینگر در نتیجه گیری نهایی خود خاطرنشان می کند که چنانچه سابقه آباء کلیسا نیز دلالت بر آن دارد دین همواره از نورالهی عقل به عنوان نیروی کنترل شده بهره گرفته است و در عین حال نسبت به آسیب های آن نیز آگاه است. بنابراین بیان کرد که وابستگی ضروری بین عقل و دین باید برقرار کرد تا هر دو در دادوستدی دائمی یکدیگر را پالایش و ویرایش کنند و بتوانند از دستاوردها هم بهره گیرند. راتزینگر مدعی است که این امر تنها در فضایی بین فرهنگی ممکن است که محقق شود و در عین حالی که امروزه رد عقلانیت سکولار غربی و ایمان مسیحی در همه فرهنگ دیده می شود ولی باید فضا را برای عرضه همه گفتمان های دینی و عقلانی به روی غرب گشوده شود.

3.	نقد و بررسی
به طور کلی به نظر می رسد که هرچند گفتگوی این دو متفکر تراز اول جهان مختصر است حاوی نکات بسیار بدیعی در زمینه امر سیاسی است؛ خصوصاً با توجه به اینکه به شکل انضمامی به مسائلی می-پردازد که مبتلابه بسیاری از کشورهای جهان است. نتیجه ای که از درنهایت می توان از کتاب بدست آورد نیاز به تعامل دائمی عقل و دین در فضایی بین فرهنگی و عملاً تقلاهایی که برون حذف هر یک از این دو مقوله مطرح شده است پیشاپیش محکوم به شکست خواهند بود: در عرصه عقل عملی از سویی نه می توان از کارکردهای حیاتی دین به عنوان یک عامل اساسی وحدت بخش در جامعه صرف-نظر کرد و از سوی دیگر نیز نمی توان به عقلانیت سکولار بخشی از جامعه که تعهدی به آموزه ها دینی ندارند بی عنایت بود. در واقع هر دو این اطراف این منازعه باید در حل مشکلاتی که نوع بشر در مواجهه با آن قرار دارند بیاستند و هر یک مسئولیت خویش را به نحو احسن ایفا نماید. هرچند که نظریه هابرماس درنهایت به دنبال تحقق یک جامعه سکولار است که در نظر او ورای دین داری و غیردین داری است؛ نظریه راتزینگر طرحی کلی در این حوزه بیان نمی کند که البته این اقتضای رویکرد الهیاتی اوست که منتج به صورتی قطعی از سیاست نخواهد شد. ولی به طور کلی گویا اجماعی بر بهره گیری از ظرفیت هر دو طرف جدال برای حل مناقشات دیده می شود.