یادداشت حمید درویشی شاهکلائی

        گزارشی از برزخ؛ یک رمان خواندنی

«و من مُردم!»

این آغاز طوفانی یک رمان خوب است. مرحوم آیت‌الله سید محمدحسن نجفی قوچانی (متولد ۱۲۵۶ و درگذشته ۱۳۲۲) در سال ۱۳۱۲ شمسی، توانسته شاهکاری را خلق کند که در طول سالیان بارها توجه خوانندگان و ناشران را جلب کرده است؛ یک داستان فوق‌العاده و امروزی با یک موضوع ناب و ترسناک! گفته می‌شود شمارگان کتاب از یک میلیون نسخه گذر کرده است. هم‌چنین فیلم و نسخه‌های صوتی از کتاب تهیه و تدوین شده است.


داستان از مرگ و دفن نویسنده شروع می‌شود و با سؤالات فرشتگان الهی ادامه پیدا می‌کند. مراحل و منازل روح پس از مرگ در برزخ تا قیامت (قیام امام زمان) با گزارش نویسنده از خودش موضوع اصلی کتاب است.


داستانی و امروزی

 این اثر یک رمان است. عناصر و ویژگی‌های یک داستان امروزی را دارد. فقط حجمش کم است. اینکه چنین‌ نویسنده‌ای (یک عالم تراز اول دینی) در آن سال‌ها چنین کتابی نوشته است، آن هم با چنین نثر ساده و روانی، خود یک شگفتی است.


یک کتاب دینی

این کتاب مبتنی بر آیات و روایات است. ارجاعات مکرر به منابع و متون دینی، آن را به یک اثر آموزشی در حوزه معادباوری و معارف اسلامی درباره مرگ،‌ برزخ، آثار اعمال نیک و بد آدمی و نظایر آن کرده است.  البته دیدگاه شیعی نویسنده کاملاً مشهود است. اینکه برخی تصور می‌کنند این چیزها چرندپرند است، از کم‌اطلاعی آن‌هاست. این اثر هم عالمانه است و هم هنری.


ملاحظاتی برای نوجوانان

هرچند نوجوانان (متوسطه اول) می‌توانند این کتاب را بخوانند، پیشنهاد می‌شود آن را نخوانند یا با یک مربی بخوانند؛ کسی که بتواند احیاناً توضیحات کافی درباره سؤالات احتمالی ارائه دهد. هم‌چنین توجه شود که موضوع کلی اثر، ترسناک است. به ویژه در صفحات آغازین تصویری دوست‌داشتنی‌ای از مرگ ارائه نمی‌شود. هم‌چنین در ادامه از سختی‌های عالم برزخ و آثار سوء گناهان یاد می‌شود. توضیحات نویسنده درباره عذاب قبر، واقعاً نگران‌کننده است و می‌تواند نوجوانی را که آمادگی ذهنی ندارد، از دین زده کند.


واقعیت یا تخیل؟

مرز بین واقعیت و تخیل در کتاب به درستی روشن نیست. احتمال جدی وجود دارد که نویسنده، واقعاً از برزخ گزارش کرده باشد. یعنی در رؤیای صادقه (خواب) یا از طریق کشف و شهود در عالم بیداری، چیزهایی از عالم برزخ را دیده باشد و آن‌ها را نوشته باشد. به درستی می‌دانیم که نویسنده خود اهل مکاشفه بوده است و مقام عرفانی والایی داشته است. اما از سویی دیگر، آن‌قدر بار طنز، نگرش انتقادی و توصیف‌های خلاقانه نویسنده بالاست که به نظر می‌رسد نویسنده تخیل خود را به کار بسته و بر مبنای دیدگاه شیعه، به ترسیم داستانی برزخ پرداخته است. این موضوع به ویژه در صفحات پایانی اثر بیشتر خودش را نشان می‌دهد.


چند مثال

نویسنده در عصری که هنوز رایتل اختراع نشده است، از تماس تلفنی تصویری در برزخ با حبیب‌بن‌مظاهر سخن می‌گوید. حالا سرنوشت این مکالمه به کنار!

یا آن نمایش‌گر بزرگ (لوح) که در آن می‌بیند پیامبر و علی و اهل‌بیت و فرشتگان به صف شد‌ه‌اند. 

هم چنین است فتنه‌ای که نویسنده در وادی‌السلام برمی‌انگیزد و به انتقاد از همگان برمی‌خیزد که چه خوش و خرم نشسته‌اید در حالی‌که فرج امام زمان نرسیده؟ 

گفتگو و مذاکراتش با رئیس فرشتگان و حضور در مرز برهوت، در عین این‌که به شدت متأثرکننده است، به شدت هم جنبه طنز و انتقادی قوی‌ای دارد.

ماجرای آن حوری که می‌گوید حافظ مدتی اینجا بود و به ما شعر یاد داد، خود بار طنز دارد و از این دست،‌ فراوان است.


کمدی الهی نوشته دانته

همان‌طور که خارجی‌ها در همین باره، کمدی الهی دارند، ما هم سیاحت غرب داریم! با این تفاوت که سیاحت غرب به شدت مبتنی بر آیات و روایات است. به نظر می‌رسد کاهش سخت‌گیری در زمینه ادبیات دینی، راه را بر نگارش آثار فراوان و قوی آماده کند. لااقل در جهان کفر که آثار بسیاری در تایید یا رد موضوعات دینی نوشته شده‌اند.


توصیه رهبری و کتاب سیاحت شرق

آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، دو کتاب مشهور نویسنده (سیاحت شرق و سیاحت غرب) را برای خواندن توصیه کرده‌اند. سیاحت شرق که زودتر نوشته شده است، شرح زندگی نویسنده است که به نوعی تاریخ اجتماعی و سیاسی معاصر ایران و عراق در عصر مشروطه است.


استفاده از شعر در نثر

در برخی جاها به نظر می‌رسد نویسنده می‌بیند حق مطلب با شعر بهتر و راحت‌تر ادا می‌شود. بنابراین از میراث کهن فارسی، اشعاری را به عاریه می‌گیرد. بنابراین باید در کنار مراجع مکرر قرآنی و روایی، از منابع شعری فراوان نیز سخن گفت که به زیبایی در اثر داستان نشسته‌اند.


تقدیر از نویسنده

من وقتی می‌بینم یک عالم بزرگ دینی در آن زمان،‌ چنین کار فاخری نوشته است، مطمئن می‌شوم شهید مطهری با نگارش داستان راستان، یک کار تقلیدی ضعیف و معمولی انجام داده است. سیاحت غرب آقانجفی قوچانی، انتظار مرا از علما برای نگارش متون دینی برای نوجوانان و عامه مردم صدچندان کرده است. متأسفانه بسیاری از بزرگان حتی در ماه محرم نیز منبر نمی‌روند و فرصت برای گفتگو با مردم نمی‌گذارند.


نیاز به ویرایش

من نسخه‌ای از کتاب را خواندم که به همت انتشارات قدیانی منتشر شده بود. متأسفانه باید بگویم اشتباهات متعددی در حروف‌چینی دیدم که اثرگذار بود. گفتنی است کتاب توسط ناشران و افراد متعددی بازنویسی شده است و ترجمه آیات و روایات به آن اضافه شده است. اگر نسخه خوبی می‌شناسید، معرفی کنید.