یادداشت محمدقائم خانی

        .


شذرات المعارف کتاب بواطن است. از همان ابتدا سعی کرده از ظاهر مسائل جدا شود و به باطن بپردازد. وقتی در شروع کتاب به نابسامانی وضعیت مسلمانان توجه می کند، قصد ندارد همانند بسیاری از تحلیل ها که به عقب ماندنگی ما در دوره معاصر می پردازند، اسباب مختلف را بر بشمارد و آنها را منظم و کنار هم چیده به ما تحویل دهد. هرچند آن تحلیل ها م به جای خود لازم اند و می توانند درست باشند. اما آیت الله شاه آبادی به عنوان عارفی کامل، در پی چنین پاسخی نیست. او به باطن مسلمانان و شیعیان توجه دارد و از آن منظر مسائل را مطرح می کند. او در پی علت وجودی نایسامانی می گردد که همه ظواهر تحت تأثیر آن هستند. کسی که به حقیقت اشیاء اثر دارد، شجاعت تجویز عملی یا توصیه کرداری را داشته باشد که ما را از این وضعیت بیرون ببرد. وگرنه دیگرانی که بدون چنین بینشی، به ارائه راهکار می پردازند، بر طریق مجاز قدم می زنند که البته به صورت محدود اثرگذار هم هست. اما آیت الله شاه آبادی به «غرور» مسلمانان و شیعیان توجه دارد که منشأ فساد معاصر ماست و تا آن کنار نرود، امت اسلامی قدم در راه صلاح و سعادت نخواهد گذاشت.

نکته بسیار مهم دیگر این که شذرات المعارف بر خلاف کتب دیگر عرفا 0که همواره متوجه باطن اند) خود زندگی را مورد توجه قرار داده و صرفا هب الهیات نپرداخته. هرچند موضوع اصلی این کتاب نیز چون دیگر کتب عرفا الهیات است و زبان مولف همان زبان سنتی سخت خوان و سخت فهم عرفاست، اما به صورتی استثنایی، این کتاب متوجه خود زندگی است و به عناصر سازنده زندگی بیش از همه چیز می پردازد. مثلا پرداختن مفصل کتاب به مفهوم «ضیافت» به دلیل اهمیت آن در بحث نظری الهیاتی نیست، (هرچند کتاب نشان می دهد که مفهومی بسیار اساسی است) بلکه با این هدف انجام می شود که مولف بتواند رابطه زندگی دنیا را با مشیت الهی توضیح بدهد و ارتباط بین این دنیا و آن دنیا را روشن سازد. 

الهیات در شذرات المعارف مبتنی بر محبت است نه تغلب. و همین نشان می دهد که کتاب به باطن دین و تشیع اشاره دارد. متأسفانه بخش زیادی از کتب تاریخی و معاصر ما، تشیع را بر مبنای دشمنی و کینه تعریف می کنند و حقیقت را در پرتو جدایی افکنی پی می گیرند. به همین دلیل هم هست که به سرعت با دنیای مدرن نسبت می گیرند یا در آن حل می شوند. اما آیت الله شاه آبادی در پی بنا نهادن زندگی دینی مبتنی بر محبت است، همان طور که رویکرد قرآن و امامان معصوم نیز چنین است. شذرات المعارف در پی اثبات برتری تشیع بر دیگران نیست، بلکه می خواهد زندگی سعادتمند را بر پایه معارف حقه اهل بیت (ع) بنا نهد.

از طرف دیگر، چون به باطن امور توجه دارد، محبت را منحصر در تولی و نافی تبری نمی داند. بنابراین ابتنای دین بر محبت نزد او از عقل برخواسته و نه احساس گرایی برخی مکاتب جدید. خردمندی نزد ایشان با محبت عجین است نه این که برخی عواطف و احساسات را به محبت ارتباط بدهد. سایه محبت بر همه شئون وجودی بشر (و حتی عالم) افتاده است و شکل و صورت ثابتی ندارد. بهشت هم از روی محبت خلق شده، جهنم نیز از روی محبت خلق شده است. وجود بر پایه محبت متجلی شده، و دوپاره نیست. هرچند در زندگی انسانی، هدف بهشتی شدن همه آدم هاست، اگر خودشان بخواهند.