هوالحق

یادداشت من در روزنامه همشهری:

ويزاي مسافرت به سرزمین بيدل

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه‌ها می‌گوید: «بیدل کشوری است که به دست آوردن ویزای مسافرت بدان، به آسانی حاصل نمی‌شود، به هرکس اجازه ورود نمی‌دهد و اگر کسی این ویزا را گرفت، تقاضای اقامت دائم خواهد کرد» با توجه به این سخن دکتر شفیعی می‌توان نتیجه گرفت که بیدل در بین شاعران بزرگ زبان فارسی جایگاه منحصر به فردی دارد و نحوه مواجهه ما با شعر او باید متفاوت باشد.
در مسیر فهم و ارتباط با شعر بیدل (ویزا گرفتن برای سفر به کشور بیدل) مشکلات فراوانی وجود دارد که تنها راه گذشتن از آنها ممارست و انس بیش از پیش با دیوان میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی است، ولی حجم بالای دیوان، تعدد قالب‌های شعری (و حتی نثر) و سابقه تاریخی کوتاهی که مخاطبان فارسی زبان ایرانی با شعر بیدل و سبک هندی دارند سبب می‌شود که ما پیش از آن که به سراغ کلیات بیدل برویم نیازمند مطالعه برخی از کتاب‌های پژوهشی این حوزه و گزیده اشعار این شاعر بزرگ باشیم. در ادامه به اختصار چند کتاب مهم برای آشنایی بیش از پیش با شعر بیدل معرفی می‌شود، البته این نکته ناگفته نماند که برای فهم ابتدایی شعر بیدل باید با شعر دیگر شاعران سبک هندی نظیر صائب تبریزی آشنا بود و اگر مخاطب با کلیات سبک هندی آشنا نباشد ارتباط با شعر بیدل عملاً ناممکن است. برای ورود به دنیای شعر سبک هندی مطالعه کتاب‌های «مجموعه رنگین گل» (گزیده شعرهای صائب تبریزی) و «صیادان معنی» (گزیده شعر شاعران سبک هندی) هر دو به تالیف مرحوم محمد قهرمان بسیار راهگشاست. اما معرفی کتاب‌ها:

شاعر آینه‌ها: اولین کتاب پژوهشی در مورد شعر بیدل که توسط یک پژوهشگر ایرانی نوشته شده است، شاعر آینه‌های دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است. این کتاب شامل شش مقاله کوتاه در مورد شعر بیدل و یک گزیده کم حجم از غزل‌ها و رباعیات این شاعر است. این کتاب در حالی در اواسط دهه شصت منتشر شد که تا پیش از این شفیعی کدکنی به عنوان یکی از مخالفان شعر سبک هندی و خصوصا شعر بیدل به شمار می‌رفت و اولین مقاله این کتاب با نام «بیدل دهلوی» که پیشتر در سال 1347 در مجله هنر و مردم منتشر شده است حاوی انتقادات فراوانی به شعر بیدل است، البته دکتر شفیعی در سالهای بعد و با انتشار کتاب شاعر آینه‌ها از این مواضع خود عقب‌نشینی کرده و در عین تحلیل شعر بیدل، از او به عنوان یکی از بزرگان شعر فارسی یاد می‌کند. در کل مطالعه این کتاب برای ورود به شعر بیدل لازم است ولی اصلا کافی نیست.

بیدل، سپهری، سبک هندی: این کتاب هم یک سال بعد از شاعر آینه‌ها منتشر شد و هنوز هم که هنوز است یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در حوزه بیدل‌شناسی است. سید حسن حسینی در این کتاب علاوه بر معرفی اجمالی و درعین حال دقیق شعر بیدل به اشتراکات سبکی شعر سهراب سپهری با شعر این شاعر بزرگ پرداخته است. هرچند حسینی در بخش تاثیرات شعر بیدل بر شعر سپهری نکات بدیع و قابل تاملی را ذکر میکند ولی بخش‌هایی که به خود شعر بیدل اختصاص دارد بهترین بخشهای کتاب است و برای کسی که میخواهد به دنیای شعر بیدل وارد شود حاوی نکات مهم و کلیدی است.

آثار محمدکاظم کاظمی در حوزه بیدل‌پژوهی: کاظمی اگرچه از شاعران مهاجر افغانستانی محسوب می‌شود ولی سال‌هاست که در ایران زندگی میکند و به نوعی حیات ادبی‌اش در محافل شعری کشورمان شکل گرفته است، از این رو رویکرد او در شناساندن شعر بیدل برای ما بسیار راهگشاست. محمدکاظم کاظمی را می‌توان فعال‌ترین بیدل‌پژوه در سال‌های اخیر دانست که یادداشت‌ها و مقالات متعددی نوشته است و علاوه بر آن سه کتاب در حوزه بیدل‌شناسی حاصل فعالیت‌های او در این سال‌هاست که در ادامه این کتابها را معرفی می‌کنیم.

مرقع صدرنگ: دکتر شفیعی بهترین راه شناخت و انس با شعر بیدل را مطالعه رباعیات او می‌داند چرا که بیدل در رباعیات در عین پایبندی به اصول سبکی خود ساده‌تر و بی‌پیرایه‌تر از غزلیات و سایر قوالب سخن مي‌گوید. مرقع صدرنگ نیز شامل صد رباعی برگزیده از 4000 رباعی بیدل است که کاظمی نکات ارزشمندی را در ذیل هر رباعی آورده است.

کلید در باز: این کتاب با عنوان ضمنیِ «رهیافت‌هایی در شعر بیدل» شامل دو بخش است، در بخش اول کتاب هشت مقاله مجزا در رابطه با شعر بیدل است که هرکدام شامل نکات بسیار خوبی در مورد شعر بیدل است و به نوعی چکیده نظرات کاظمی در طول سال‌های انس و الفت او با شعر بیدل محسوب میشود. کاظمی در بخش دوم با مبنا قرار دادن نظرات خود در بخش اول کتاب سیزده غزل مشکل بیدل را شرح میکند.

گزیده غزلیات بیدل: اما مهم‌ترین کتاب این فهرست، گزیده غزلیات بیدل به کوشش محمدکاظم کاظمی کاربردی‌ترین کتابی ست که تا به امروز در مورد شعر بیدل منتشر شده است. کاظمی در این کتاب علاوه بر انتخاب و به‌گزین 470 غزل از میان غزلیات بیدل که در حدود 3000 غزل است توضیحات بسیار خوبی را در ذیل هر غزل آورده است که کمک بسیار زیادی به آشنایی با شعر بیدل می‌کند. امتیاز دیگر این کتاب بخش فرهنگ لغات و اصطلاحات شعر بیدل است که در انتهای کتاب آمده و نکات مهمی را درباره شعر این شاعر بزرگ متذکر شده است.