بدانکه شأن قوۀ عقلیه و وهميه ادراك امور است؛ وليكن اول ادراك كليات را كند و ثانی تصور جزئیات؛ و چون هر فعلی که از بدن صادر می‌شود افعال جزئیه می‌باشد پس مبدء تحريك بدن در جزئیات افعال بفکر و رویۀ قوۀ وهمیه است. و از این جهت او را عقل عملی و قوهٔ عامله می‌نامند و اول را عقل نظری و قوهٔ عاقله. و شأن قوهٔ غضبيه و شهويه تحريك بدنست و این دو مبدء تحریکند؛ اما غضبیه مبدء حرکت بدنست بسوی دفع امور غيرملائمه از بدن، و شهویه مبدأ حرکت آنست بسوی تحصیل امور ملائمه. پس اگر قوه عاقله بر سایر قوی غالب شود و همه را مقهور و مطیع خود گرداند البته تصرف و افعال جميع قوی بر وجه صلاح و صواب خواهد بود و انتظام در امر مملکت نفس و نشأهٔ انسانیت خواهد گردید و از برای هر يك از قوی تهذیب و پاکیزگی بهم خواهد رسید و هر یکی را فضیلتی که مخصوص بآنست حاصل خواهد شد. پس از تهذیب و پاکیزگی قوه عاقله صفت حکمت حاصل می‌شود و از تهذیب قوه عامله ملکۀ عدالت ظاهر میگردد و از تهذیب غضبیه صفت شجاعت بهم می‌رسد و از تهذیب شهویه خلق عفت پیدا می‌شود. و این چهار صفت اجناس اخلاق فاضله‌اند و سایر صفات حسنه مندرج در تحت این چهار یعنی از این چهار صفت ناشی می‌شوند. و این چهار مصدر هستند؛ همچنانکه حکمت مصدر فطنت و فراست و حسن تدبیر و توحید و امثال آن می‌شود. و شجاعت منشأ صبر و علو همت و حلم و وقار و نحو این‌ها می‌گردد. و عفت سبب سخاوت و حیا و امانت و گشاده‌روئی و مانند این‌ها می‌شود. پس سرهمۀ اخلاق حسنه این چهار فضیلت است.

و بدانکه اگر قوه شهویه تو بر سایر قوی مسلط شده تا اینکه اکثر شوق تو و بیشتر فکر و ذکرتو در کار اكل وشرب وجماع و ساير لذات شهویه است و اکثر اوقات در آراستن طعام‌های لذیذه و یا خواستن زن‌های جمیله است خود را یکی از بهایم بدان و نام انسان برخود منه و اگر تسلط و غلبه در تو از برای قوه غضبیه است پیوسته خود را مایل منصب و جاه و برتری بر عبادالله میبینی و طالب زدن و بستن و انداختن و شکستن و فحش و دشنام و اذیت انام هستی خویش را سگی گزنده و یا گرگی درنده میدان و خود را از زمره انسان مشمار و اگر استیلا و قهر از برای قوۀ شیطانیه است و همیشه در فکر مکر و حیله و تزوير وخدعه و بستن راه‌های مخفیه از برای رسیدن بمقتضای غضب و شهوت است خود را شیطانی دان مجسم و خارج از حزب بنی آدم و اگر تسلط و استیلا از برای عقل باشد و پیوسته در صدد تحصیل معرفت الهیه وكسب ملكات ملکیه باشی و فکر تو مقصور بر عبادت پروردگار و اطاعت رسول مختار وطلب راه سعادت و وصول بمرتبه قرب حضرت آفریدگار باشد خود را انسان حقیقی میدان که عالم آن از ملائکه مقدسه بالاتر است و رتبه‌اش از رتبه ایشان والاتر است.

بعضی از حکما گفته‌اند که تحصیل مال مثل اینست که سنگ را بقله‌ٔ کوه بالا بری و خرج آن مثل اینست که از آن‌جا رها کنی‌.

عدالت گسترى كه در چمن عدالتش «صعوه‏» و «باز» هم پرواز، و در مرتع عنايتش‏ گرگ با گوسفند، دمساز، از بيم سياستش بره گريخته را، گرگ، كشان كشان به سوى شبان‏ آورد.