این لااقل چهارمین رمانی است که درباره یک قهرمان زن مخالف با هنجارهای جامعه خواندم. اول "مادام بواری" را خواندم، بعد "آنا کارنینا"، بعد "نانا" و این هم چهارمی. از لحاظ تاریخی باید این را قبل از همه میخواندم که راحت تر بتوانم با درشتی تعابیر و گل درشت بودن نظرات نویسنده و توصیفات طولانی نویسنده کنار بیایم. به هر حال این زحمت را مثل یک ریاضت بر خود هموار کردم و این چهار ستاره را به بالزاک در زمانه خودش میدهم نه بالزاک بعد از آن سه نویسنده!
در این سیر میبینیم که چطور درک نویسنده ها از ناهنجاری رفتار زن تغییر میکند و پرداخت موضوع ظرافت بیشتری می یابد. بالزاک ژولی را در مسیری که طی میکند محق ولی ضعیف نشان میدهد. جامعه هم مقصر است. مذهب سعی میکند او را نصیحت کند اما خانواده سنتی فرانسوی در حال سست شدن است و ازدواج دیگر برآورنده نیازهای روحی زن نیست. فلوبر اما بواری را با گستاخی بیشتر به تصویر میکشد و قدرت او در بر هم زدن زندگی مردهای دیگر را بی تعارف و بی فلسفه بافی های بالزاک نشان میدهد. یعنی رئالیسم فرانسوی یک پرده شفاف تر شده. زولا نانا را آن قدر قدرتمند و با شلتاق غیرقابل مهار نشان میدهد که دیگر میتواند رکن رکین خانواده را کلا کنار بگذارد، برای خودش قدرت اجتماعی و اعتبار و عشاق صف کشیده داشته باشد و اگرچه آخرش مثل دو تای قبلی تقریبا تراژیک میمیرد اما نویسنده نشان میدهد که مقصر تنهایی و فرورفتنش در منجلاب خودش نیست بلکه جامعه است که برای توانایی پذیرش طبیعت سرکش این زن را ندارد. این یعنی ناتورالیسم که انقلابی و بنیان کن است.
اما همه این فرانسوی ها کارشان در برابر ظرافت و عمق نگاه تولستوی رنگ میبازد و مثل شوخی بی مزه ای به نظر میرسد. چون او آنا را چنان طبیعی و واقعی میسازد و چنان حواسش به همه جوانب مسئله خیانت هست که نمیتوانیم کارش را ستایش نکنیم. نه در توصیف قدرت زنانه اغراق میکند نه در عقوبت کردن قهرمان خطاکارش. مثل بالزاک به اخلاق بیش از جامعه و زیبایی شناسی اهمیت میدهد اما موعظه نمیکند. مثل فلوبر قهرمانش را به مسلخ میبرد اما با مقدمات فراوان و قدم به قدم. مثل زولا جامعه را در برابر خواست طبیعی و غریزی یک زن ناتوان جلوه میدهد اما نشان میدهد طبیعت چطور از این زن انتقام میگیرد.