کتاب «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» کتابی است نوشته لیلا سیدقاسم. این کتاب، برنده چهارمین دوره جایزه فتح الله مجتبایی شده است که نشر هرمس در ۱۳۹۶ آن را به چاپ رساند.
چارچوب نظری این کتاب، برگرفته از آرای عبدالقاهر جرجانی(فوت: ۴۷۱/۴۷۴ق) در کتاب دلایل الاعجاز است، به ویژه، نظریه نظم او که در آن، کلام را بر کلمه برتری می دهد و بر این باور است که فصاحت در کلام نهفته است نه در کلمه. از این رو، لیلا سیدقاسم به بررسی ساختارهای نحوی تاریخ بیهقی می پردازد که در بافت آن سهیم هستند و آن را مهمترین «هنرسازه» کتاب می داند(هنرسازه تمام تمهیداتی است که شاعران و نویسندگان و هنرمندان به کار می گیرند تا از ماده زبان یا ماده قصه و حکایت و وقایع روزمره به شعر یا پیرنگ برسند)؛ به قول ادیب پیشاوری خطاب به بیهقی:

هندسه تألیف الفاظ آنچنان دانی درست
که قلیدس را در این ره خیره و حیران کنی

نویسنده در مطاوی کتاب خود ضمن بررسی تاریخ بیهقی، جای جای به مقایسه تاریخ بیهقی با دو کتاب تاریخ هم عصر او یعنی «زین الخبار» یا «تاریخ گردیزی» و «سلجوقنامه» ظهیری نیشابوری که صدسالی پس از مرگ بیهقی ‌پایان یافته است، نیز پرداخته است تا برتری «هندسه تألیف الفاظ» تاریخ بیهقی بر دو اثر نامبرده را نشان دهد.

نویسنده، مهم ترین هنرسازه بیهقی و وجه غالب در ساختارهای نحوی او را آرایش واژگانی می داند. به باور نویسنده، بیهقی آرایش واژگانی را در منعطف ترین شکل به کار می برد و به همه اجزای جمله آزادی بیشتری می دهد؛ به طوری که می توان گفت هنرسازه اصلی بیهقی در نحوه آرایش واژگانی است، اما پس از بیهقی، به مرور زمان تا به امروز، زبان نوشتاری کم کم انعطاف هنری را به نفع نظم ریاضی وار کنار گذاشته است، به گونه ای که آرایش واژگانی امروز بیشتر مناسب ترجمه های ماشینی است که ارکان جمله(نهاد، مفعول، قید و فعل) را در جایگاه ثابتی می پسندد. 
در ادامه، به برخی نکته های خواندنی کتاب اشاره می شود:

۱. در تاریخ بیهقی، تنها یک سوم جمله ها دارای نهاد هستند و در بقیه آنها نهاد به قرینه حذف شده است.

۲. از جمله هنجارگریزی بیهقی در آرایش واژگانی، مبتدا شدن مسند یا مقدم شدن مسند بر نهاد جمله است که به دلایلی روی می دهد چون: 

الف. جمع بندی یک ماجرا:
«این است حسنک و روزگارش»
«این است حال علی و روزگارش و قومش که به پایان آمد»

ب. جمله های دعایی:
«باقی باد این مهتر و دوست نیک!»
«بجای باد سلطان معظم ابوشجاع فرخ زاد ابن ناصر دین الله».
مگر در مواردی مانند مکتوبات و نامه نگاری و یا جمله های کلیشه ای و پر تکرار «زندگانی خداوند دراز باد» و یا در موقعیت تقابل و گفتگو.

ج. رفع دخل مقدر
«خام بودی مساعدت نکردن» که در آن بونصر مشکان دلیل نیامدنش به خدمت پادشاه و ماندن در مجلس شراب خواری احمدحسن توضیح می دهد.

د. نهادهای مصدری طولانی:
برای تعدیل اطناب جمله، مسند و فعل پیش می افتند:
«روا نیست مردمان را از حالت خویش درهم کردن»
«فریضه بود یاد کردن اخبار و احوال امیرمسعود در روزگار ملک برادر محمد بغزنین»

۳. پیش آیی فعل
در تاریخ بیهقی، فعل بیش از هر عنصر دیگری در آغاز جمله می آید. بالاترین بسامد تقدیم فعل در گفتگوهاست، زیرا در گفتگو اطلاعات باید خالص تر و تندتر رد و بدل شود. همچنین پیش آیی فعل امر: «بگیرید این سگ را»، « بازگردید و طلب کنید در مملکت من خردمندتر مردمان را».

۴. فعل «یافتن» از افعالی است که در تاریخ بیهقی گویا تمایل ذاتی به تقدم دارند:
 «یافتم او را سخت در تاب و خشم»
«یافتم سلطان را همه روز شراب خورده»

۵. بسامد فراوان قید حالت در تاریخ بیهقی از  علاقه بیهقی به تصویرسازی و توصیف چگونگی رویدادها و حالات روحی شخصیت ها حکایت دارد:
«و سخت مست بازگشت»
«متنکر نزدیک ایشان شویم»
«هول تر ازین رفته است».

۶. قدیمی ترین نسخه های یافت شده تاریخ بیهقی به قرن نهم باز می گردد، یعنی حدود چهار صدسال با زمان تألیف اثر فاصله دارد. لیلا سیدقاسم با مقایسه دو تصحیح فیاض و یاحقی- سیدی، و موارد مشابه آن ساختار ها در تاریخ بیهقی بر برتری  تصحیح فیاض صحه می گذارد.  

۷. در تاریخ بیهقی، وجه امری در میان جملات غیر خبری از همه بیشتر است که بازتابی است از گفتمان قدرت در دربار غزنوی و از روابط بالا به پایین.

۸. غالب جملات دعایی در تاریخ بیهقی، دعای طول عمر برای پادشاه است.

۹. «چه» و «چیست»، پرتکرارترین قید پرسش در تاریخ بیهقی هستند: «تدبیر چیست»، «چه اندیشیده است». قید پرسشی «چرا» بسامد چندانی ندارد. گاهی پرسشهای علت و معلولی تغییر شکل می دهند: «سبب بازگشتن چه بود» ( یعنی چرا بازگشتی؟)

۱۰. از جمله شگردهای بیهقی برای حصر اجزای جمله، این دو شگرد است:
الف. جابجاکردن نهاد و مسند؛ یعنی اسم یا ضمیر اشاره «این» و «آن» را در جایگاه مسند، و صفت را در جایگاه نهاد قرار می دهد:

«دولت را بزرگ تر رکنی وی است»
«محتشم تر خدمتکاران او این مرد بود»
«سالار شما و خلیفت ما این مرد است، همگان گوش به اشارت او دارید»
«کشته شدن احمد ینالتگین را سبب این مرد بود»

ب. بیهقی عنصری را که می خواهد به آن انحصار بخشد، به فعل نزدیک می کند. در طبیعت زبان فارسی نزدیک ترین جایگاه به فعل، تکیه می گیرد و دارای تأکید شمرده می شود:
«بدان وقت شغل دیوان رسالت من می داشتم»
«و خلوتها در حدیث لشکر با وی می رفت»
«خواجه بزرگ تواند دانست درمان این».

آدرس کانال من در ایتا:
@joreeha1