یادداشت‌های خانه فرهنگ و هنر مان (3)

          کتاب فرجام بازی، به زندگی و چگونگی قتل احمد دهقان، مدیر مجلهٔ تهران مصور، از چهره‌های شاخص و برجستهٔ فرهنگی و سیاسی دههٔ ۲۰ می‌پردازد. او در ابتدا با ثبت‌نام در مدرسه آرتیستی سینما به هنرپیشگی و بازیگری روی آورد و به‌عنوان شاگرد ممتاز تا آن‌جا پیش رفت که در نخستین فیلم بلند داستانی ایران به کارگردانی آوانس اوگانیانس بازی کرد. سپس با افتتاح تماشاخانهٔ تهران نمایش‌های جدیدی را به صحنه برد و با مدیریت درست توانست مکانی درخور و مناسب برای تئاتر برپا سازد. دهقان، شخصیتی فعال و پُرخروش بود. ظاهر آراسته و موقر، برخورد و خلق‌وخوی خوشی که داشت، او را به شخصیتی سرآمد در جامعه بدل ساخت. بعدها به روزنامه‌نگاری روی آورد و با تأسیس مجلهٔ تهران مصور از سرآمدان روزگارش شد. مجله‌ای که از هر قشری خواهان داشت و بر بسیاری از مناسبات اجتماعی تأثیرگذار. پس از چندی وارد دنیای سیاست شد و قبای نمایندگی مجلس شورای ملی بر تن کرد. او و مجله‌اش که در مبارزه با فعالیت‌های حزب توده بسیار آشکار عمل می‌کردند و از هیچ‌کاری فروگذار نبودند، درنهایت با سرنوشتی تلخ و تروری شوکه‌کننده مواجه شد. دفتر حاضر برگی از تاریخ پُرخروش معاصر و سرنوشت سه قربانی فریبِ دربار، ساده‌لوحی شخصی و حزبی را دربر دارد که بر اثر وابستگی با کاشت پُرهزینه و بی‌ثمر به صندوق عدم رفتند. سه تن که می‌خواستند متعالی شوند، اما متلاشی شدند. احمد دهقان برای قدرت، ثروت و شهرت بیشتر، حسن جعفری به قصد تحصیل و دانش‌افزایی و حسین قبادی در پی سراب. همچنین لابه‌لای مرور سرگذشت سه تن یادشده، گوشه‌هایی از کارنامهٔ شماری زدوبندچیِ دغل‌کار که بعضی ظاهر قدیس و انسان‌ساز و باطن ابلیس و انسان‌سوز داشتند، برملا می‌شود. مکارها و توطئه‌گرهایی نیکوگفتار و زشت‌کردار که با خشونت نهان و لطافت عیان، انسان را ابزار می‌دانستند و به‌جای تکامل به انحطاط و قهقرا رساندند. استاد سیّدفرید قاسمی در کتاب فرجام بازی، با قلمی شیوا و روایتی مستند و دقیق، به زوایای ناشناختهٔ قتل احمد دهقان و دادگاه جنجالی حسن جعفری پرداخته‌اند. مدارکی جدید و مستدل که برخی برای اوّلین بار ارائه شده است.
        

          ناصرالدین‌‌شاه قاجار نخستین فرمانروای ایرانی است که در سال ۱۲۹۰ق (۱۸۷۳م) از اروپا دیدن کرد. وی با هدف شناخت جهان و آشنایی با تحولات سیاسی و دستاوردهای علمی و فناوری دیگر سرزمین‌ها روانۀ سفری تاریخی شد که تأثیری شگرف بر باورها و ذهنیت‌های او و ایرانیان گذاشت. ناصرالدین‌شاه در این سفر مقاصد خود را برای کشف «جغرافیای نوین» و بر اساس اهمیت ژئوپولیتیکی کشورها انتخاب کرد و نمایش حضور خود را در این سفر با مقاصدی صلح‌آمیز پیوند زد. سفرنامۀ اول فرنگ، در حقیقت متنی است شامل گزارشی جغرافیایی که با خاطره‌نویسی ترکیب شده است. شرح این سفر توسط خود «پادشاه سیاح» در مجموعه دست‌نوشته‌های باقیمانده از وی‌ ـ تحت عنوان کلی روزنامۀ خاطرات‌ ـ ثبت و ضبط شده است. در این سند مهم تاریخی، برای اولین‌بار تصویری دقیق از محافل سلطنتی، پارلمان‌ها، کاخ‌ها و اقامتگاه‌های خصوصی، مظاهر تمدنی، اختراعات و ابنیۀ شهری و حتی زندگی روزمرۀ شهروندان کشورهای اروپایی (با رویکردی مردم‌شناسانه)  ترسیم شده است. از دیگر ویژگی‌های کتاب پیش‌رو اینکه این سفرنامه به مثابۀ کتاب راهنمای گردشگری است. توصیفات ناصرالدین‌شاه از سن‌پترزبورگ یا پاریس، حتی امروز نیز به‌عنوان یک کتاب راهنمای شهری، برای گردشگران کارآمد و مفید خواهد بود. دقت او در بازگویی جزئیات پیرامونش، از ساختار شهرسازی و خیابان‌کشی‌ها گرفته تا نوع درختان و تزئینات میادین و ساختمان‌ها، شگفت‌انگیز است. علاوه بر اینها، گزارش‌های دقیق او از بازدیدش از باغ‌وحش، آکواریوم و موزه‌‌های علوم و گیاه‌شناسی (آلمان، انگلیس و فرانسه) توأم با حیرت و شگفت‌زدگی و حاوی اطلاعات خواندنی دربارۀ انواع حیوانات و گیاهان ناشناخته برای ایرانیان تا آن روزگار است. محتوای اثر نیز، منتخبی است اقتباس‌شده از سه متن مذکور سفرنامۀ اول فرنگستان، به انضمام تصاویری (نقاشی، گراور و عکس) که هم‌زمان با سفر ناصرالدین‌شاه در روسیه، اروپا و عثمانی در جراید و روزنامه‌های آن روزگار منتشر و توسط گردآورندگان این کتاب گزینش شده و در اینجا برای نخستین‌بار در قالبی نو، با عنوان سفرنامه مصور ناصرالدین‌شاه به فرنگ به طبع می‌رسد.
        

          شاهنامه بزرگ ایلخانی که در این کتاب، ابوالعلاء سودآور نام ابوسعیدنامه را برای آن پیشنهاد کرده، نسخه‌ای منحصربه‌فرد و احتمالاً کهن‌ترین نمونۀ مصوّر از روزگار ایلخانی است. سودآور معتقد است که این نسخه برای ابوسعید بهادرخان، فرمانروای ایلخانی پدید آمده، و دوست‌محمد در دیباچۀ معروف خود بر مرقّع بهرام‌میرزا از این موضوع یاد کرده است. از دیدگاه سودآور، بیان تصویریِ نگاره‌های شاهنامۀ مذکور از دو وجه تاریخی و سیاسی قابل بررسی است. وی در این پژوهش، پس از تعمّق در پیشینه و خاستگاه اوراق بازمانده از این نسخۀ مصوّر، شرایط خلق و رابطۀ آن با زندگی و زمانۀ دربار ایلخانی را به بحث گذاشته و مسئلۀ جهان‌بینی خالقان و حامیان این اثر ارزشمند را تحلیل کرده است. رویکرد ابوالعلاء سودآور به شاهنامۀ بزرگ ایلخانی، ابعاد ویژۀ دیگری نیز دارد؛ خصوصاً در مورد شیوۀ سازماندهی تصاویر، چیدمان و هویت شخصیت‌ها، جامه و پوشش آنها، و خوانش ترکیب‌بندی عناصر موجود در صحنه‌ها. در این میان، روش‌شناسی وی از تحلیل صوری نگاره‌ها به سوی تفسیر معنایی در حرکت است و او از متن پیرامون تصاویر و سرعنوان‌ها برای اثبات نظریۀ خود بهره برده است. تحقیقات سودآور درخصوص ۵۲ نگارۀ شاهنامۀ بزرگ ایلخانی گویای «ذوجَنبَتِین» بودن این نگاره‌هاست که آشکارا نشان می‌دهد این اثر به مثابه بیانیه‌ای سیاسی و عاملی برای مشروعیت‌بخشی پادشاهی ایلخانان مغول بر سرزمین ایران بوده است. گفتنی است عامل مهم در شکل‌گیری جریان مصوّرسازی شاهنامه در عصر ایلخانی را باید تلاش وزیران آگاه و دانشمند ایرانی به حساب آورد. این صاحب‌منصبان ایرانی بودند که در طول قرن‌ها آشوب و اغتشاش سیاسی و سلطه و سیطرۀ بیگانگان توانستند با تزریق خردمندانۀ آداب و رسوم فرهنگیِ اربابانِ جدیدشان در سنّت‌های موجود، و با متأثر ساختن نخبگان قدرت از امتزاج کهنه و نو، به حفظ سنّت‌های ایرانی دست یابند. این اثر که برای خوشایند یک حامی فرهیخته تدارک داده شده بود، به مثابه بیانیه‌ای سیاسی در حمایت از مشروعیت مغولان عمل می‌کرد که با زبان هنر و مبتنی بر زیبایی‌شناسی ایرانی سامان یافته بود. این شاهنامۀ بزرگ مصوّر به تدریج موجب تثبیت سنّت تولید نسخه‌های نفیس در کارگاه‌های سلطنتی ایران شد.