یادداشت Mojtaba Rajabi

        نقد و بررسی کتاب «شمایل شرقی» اثر دکتر نجمه مهدی  

 ۱. بررسی کلی موضوع و اهمیت پژوهش  
کتاب شمایل شرقی تلاشی ارزشمند برای تحلیل شمایل‌نگاری ایزدان ایرانی در هنر کوشانی و سغدی است. این حوزه پژوهشی از آن جهت اهمیت دارد که بسیاری از مفاهیم دینی و اسطوره‌ای ایرانیان باستان بیشتر از طریق تصاویر و نمادهای هنری به ما منتقل شده‌اند، نه صرفاً از راه متون مکتوب. توجه به این بُعد تصویری و نقش آن در بازنمایی باورهای دینی، به‌ویژه در دوره‌هایی که انتقال مفاهیم مذهبی در بستری هنری انجام می‌شد، نقطه قوت مهمی در این پژوهش است.  

 ۲. تحلیل ساختار و محتوای کتاب  
نویسنده در این کتاب به‌خوبی توانسته است از داده‌های تصویری و نمادین در کنار تحلیل‌های تاریخی استفاده کند. یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه، توجه به پیوندهای فرهنگی بین تمدن‌های ایرانی، هندی و هلنیستی در دوران کوشانی و سغدی است. اما آنچه این پژوهش را متمایز می‌کند، تلاش برای ارائه یک روایت منسجم از روند تغییرات شمایل‌نگاری ایزدان ایرانی در بستر تاریخی و فرهنگی است.  

از نظر ساختار، کتاب منظم و دقیق تدوین شده و بخش‌بندی‌ها به‌گونه‌ای است که خواننده را مرحله‌به‌مرحله با مفاهیم و نمادهای مورد بررسی آشنا می‌کند. بااین‌حال، گاهی اوقات تحلیل‌ها بیش از حد فنی و تخصصی می‌شوند، به‌گونه‌ای که ممکن است برای مخاطبان غیردانشگاهی سخت‌خوان باشند.  

 ۳. نقاط قوت کتاب  
- تلفیق دقیق داده‌های تصویری و متون تاریخی: نویسنده توانسته است با تحلیل تصاویر و مقایسه آن‌ها با متون تاریخی و دینی، به نتایجی مستدل و دقیق دست یابد.  
- توجه به بستر فرهنگی و تمدنی: پژوهش صرفاً بر نمادها متمرکز نشده و آن‌ها را در بستر تحولات فرهنگی و دینی بررسی کرده است.  
- ارائه شواهد متنوع از دوره‌های مختلف: نویسنده تلاش کرده است که از طیف گسترده‌ای از داده‌ها، از نقش‌برجسته‌ها تا سکه‌ها و آثار هنری، برای تحلیل خود بهره ببرد.  

 ۴. نقاط قابل بهبود  
- نیاز به مقایسه گسترده‌تر با سایر سنت‌های شمایل‌نگاری: بررسی تطبیقی بیشتری با نمادپردازی در تمدن‌های هم‌جوار مانند چین، هند و یونان می‌توانست به درک عمیق‌تری از تأثیرپذیری‌ها و نوآوری‌های ایرانیان کمک کند.  
- ایجاد تعادل بین متن علمی و روایت روان‌تر: گاهی تحلیل‌ها بیش‌ازحد تخصصی می‌شوند و استفاده از زبانی کمی ساده‌تر و روان‌تر، به خوانایی و ارتباط بهتر با مخاطبان علاقه‌مند اما غیردانشگاهی کمک می‌کرد.  
- بررسی تأثیر این نمادها بر هنر دوران بعدی: در کتاب اشاره‌هایی به امتداد این نمادها در هنر ساسانی و اسلامی شده، اما می‌توانست این بخش گسترده‌تر باشد.  

 ۵. نتیجه‌گیری  
شمایل شرقی پژوهشی ارزشمند در حوزه مطالعات هنر و دین در ایران باستان است که به‌خوبی توانسته است پیوندهای میان نمادهای هنری و باورهای دینی را روشن کند. این کتاب برای پژوهشگران تاریخ هنر، دین‌پژوهان و علاقه‌مندان به مطالعات تمدنی منبعی غنی محسوب می‌شود. در عین حال، اگر قصد داشته باشد خوانندگان عمومی‌تر را نیز جذب کند، می‌تواند با ساده‌سازی بخش‌هایی از تحلیل‌ها و ایجاد ارتباطات بیشتر بین نمادها و مفاهیم امروزی، خواندنی‌تر شود.