یادداشت فهیمه نظری

        «سید قطب و مسئله تکفیر» تالیف دکتر معتز الخطیب نویسنده و محقق سوری در واقع پرونده‌ای است که در آن دیدگاه‌های مختلف درباره‌ی افکار سید قطب در زمینه‌ی تکفیر مطرح شده است؛ برخی او را احیاگر خوارج قرن اول هجری می‌دانند که با شعار «الحکم الا لله» ظهور یافتند، و لذا او را موسس افراط‌گرایی دینی و زمینه‌ساز جنبش‌های تکفیری می‌پندارند که از دهه‌ی هشتاد به بعد رشد یافتند. برخی دیگر نیز این اتهامات را از او نفی می‌کنند.
معتز الخطیب، مولف کتاب، در حال حاظر دانشیار مرکز «دراسات التشریع الاسلامی والاخلاق» در دانشکده‌ی «الدراسات الاسلامیه» دانشگاه «حمد بن خلیفه» کشور قطر است. وی در این کتاب با جمع‌آوری مهم‌ترین مقالات مشتمل بر دیدگاه اندیشمندان معاصر جهان عرب در زمینه‌ی زدودن پرده‌ی ابهام از مسئله‌ی تکفیر در اندیشه‌ی سید قطب، سعی در ارائه‌ی تصویری منصفانه از این مسئله برای خوانندگان دارد.
کتاب در قالبی روش‌مند سه محور را در بر می‌گیرد:
محور اول: مقالات تحلیلی درباره‌ی سید قطب است که متکفل پاسخ‌گویی به برخی سوالات اساسی است. این مقالات عبارت‌اند از: «بافت تاریخی پیدایش اندیشه‌ی سید قطب و بررسی تطبیقی اندیشه‌ی او و حسن‌البناء» (نوشته طارق البشری)، «رابطه‌ی اندیشه‌ی سید قطب با دیدگاه‌گروه‌های افراطی و ارتباط فکری میان آن دو» (نوشته‌ی معتز الخطیب)، «مسئله‌ی تکفیر جوامع اسلامی از منظر سید قطب» (با نوشته‌هایی از قرضاوی، جمال سلطان، یحیی هاشم)، «موضع جنبش اخوان‌المسلمین نسبت به اندیشه‌ی سید قطب» (نوشته‌ی جمال باروت).
محور دوم: عباراتی از سید قطب برگرفته از کتاب‌های سه‌گانه‌ی وی: «فی ظلال‌القرآن»، «معالم‌فی‌الطریق» و «العداله‌الاجتماعیه فی‌الاسلام» که از منظر برخی دلالت بر تکفیر جامعه از سوی وی دارد، و از منظر برخی دیگر متشابه و قابل تاویل است.
محور سوم: مدارک تاریخی که دارای اهمیتی روش‌شناسانه در سخن گفتن از تفکر سید قطب، هم درباره‌ی تفکر وی به شکل عام، و هم درباره‌ی مسئله‌ی تکفیر به شکل خاص است. این مسئله به جهت جایگاه تفکر سید قطب و تعامل فکری اطرافیانش با او به رغم مشغولیت‌های فراوان وی، در واقع نوعی تاریخ‌گذاری برای مرحله‌ای مهم از تاریخ حرکت اسلامی به شمار می‌رود. در این راستا مولف تاکید دارد که مدارک به دو بخش تقسیم شود: مدارکی که در خاطرات و یا دیگر نوشتارهای درگذشتگان تدوین شده است، و مدارکی که از افراد در قید حیات و همراه با سید، به ویژه افراد حاضر در سازمان ۱۹۶۵ م که مسئله‌ی تکفیر اولین بار در سال ۱۹۶۸ م در میان این گروه بروز یافته به دست آمده است.
پژوهش دکتر معتز الخطیب با فصلی مستقل در خصوص مناقشه بین حکومت و معرفت پایان می‌یابد که در آن «رضوان‌زیاده» خوانشی را از این مناقشه‌ی قدیمی و مستمر، با نگاه به کتاب مشهور قطب یعنی «معالم فی‌الطریق» صورت داده است.
حمید ایماندار و حسن زرنوشه فراهانی مترجمان این کتاب نیز در راستای تکمیل پروژه‌ی مد نظر مولف نوشتارهایی از دیگر محققان با محوریت پی‌جویی و تحلیل مقوله‌ی تکفیر در اندیشه‌ی سید قطب را به عنوان ضمیمه به کتاب افزوده‌اند؛ بنابراین کتاب پیش رو شامل دو بخش است: بخش اول ترجمه‌ی متن کتاب دکتر «معتز الخطیب» است که در قالب چهار فصل ارائه شده و بخش دوم در قالب پنج فصل و با عنوان ضمایم مشتمل بر چند مقاله‌ی عربی مرتبط با موضوع کتاب است که توسط مترجمان به فارسی برگردانده و غالبا تلخیص شده‌اند. پایان‌بخش این فصل نیز دو مقاله با عناوین «بررسی تطبیقی مبانی کلامی سید قطب و سلفیه در مباحث توحید و تکفیر» و «بررسی نقد اندیشه‌ی تمدنی سید قطب» است که از سوی مترجمان تالیف شده و در واقع بیان‌گر دیدگاه آن‌هاست.