یادداشت محمد تقوی

        کتاب اسفند وحشی (پژوهشی درباره سِحر و جادو در فرهنگ عامه ایران) نوشته بِس الن دانلدسن، حاصل مشاهده و تجربه‌های عینی نویسنده از مواجهه مستقیم با چنین باورها و عقایدی نزد مردم ایران در دوره پهلوی (۱۹۱۰-۱۹۴۰) است. عقایدی چون چشم‌زخم، آیین‌های خاکسپاری، باور به وجود جنّ، سنت قربانی کردن، سنگ‌درمانی، تأثیر نفرین و دعا در سرنوشت انسان‌ها، رؤیا و خواب و تأثیر باورهای نجومی بر تقدیر انسان از جمله موضوع‌هایی است که دانلدسن تلاش کرده تا باورهای مردم ایران را نسبت به آنها بازگو کند. نکته حائز اهمیت کتاب، توجه نویسنده به تمام طبقات جامعه به ویژه مردم فرودست است که سبب شده تا بتوان این کتاب را به عنوان متنی جامع و پژوهشی در حوزه تاریخ، مردم‌شناسی، دین‌شناسی عامیانه و علوم اجتماعی در نظر گرفت. 

با توجه به نقش مهم دین در زندگی روزانه مردم ایران، بسیاری از باورهای عامیانه نزد ایرانیان نیز با منشأ دینی توجیه می‌شود. آیات قرآن و احادیث امامان دو منبع مهم در این باره است. برای مثال، درباره تقدس برخی از اعداد و باور به خاصیت جادویی‌شان، به ذکر آنها در آیات قرآن استناد می‌شود. بر همین اساس، برای دستورهای درمانی و محافظت در برابر چشم‌زخم و نیروی شر، اعمال و اورادی توصیه می‌شود که تعداد انجام‌شان حول محور اعدادی همچون ۷، ۱۲ و ۴۰ (و مضربهای آنها) است. دانلدسن نیز به چنین مواردی اشاره می‌کند. مثلا در مراسم جادو، اوراد را بر هفت پارچه می‌نویسند، برخی سوره‌های قرآن را باید هفت بار خواند تا موجب برآورده شدن آرزو شود و...

اهمیت کتاب دانلدسن را علاوه بر موارد فوق، می‌بایست در نشان دادن این نکته مهم دانست که این باورهای عامیانه حتی بر جزءترین اعمال زندگی روزانه همچون غذا خوردن و لباس پوشیدن نیز تأثیرگذار بوده است. اگرچه نویسنده عموماً وارد فضای نقد این باورها نمی‌شود، اما باید دانست که در زمان نگارش این کتاب، کمتر اثر مشابهی در این زمینه وجود داشت و دانلدسن با گردآوری این اطلاعات، زمینه را برای پژوهش بیشتر در این باره فراهم آورد. اظهار امیدواری دانلدسن در مقدمه کتاب مبنی بر کم‌رنگ شدن باور ایرانیان به این عقاید عموماً خرافی در گذر زمان، تحقق نیافت و بخش زیادی از این باورها کماکان نزد مردم ایران پابرجاست. از این روی، کتاب حاضر را می‌توان حتی با هدف شناخت باورهای عامیانه ایرانیان در همین دوره خودمان هم مطالعه کرد.