یادداشت محمدرضا زائری

        یکی از ایرادهایی که غالبا به مراجع تقلید و علمای حوزه های علمیه گرفته می شود این است که در معرفی و تبیین دین بر فقه متمرکز هستند و همه چیز را از منظر محدود فقاهت و مسایل شرعی نگاه می کنند. بسیاری از مردم می پرسند چرا در رساله های عملیه و توضیح المسایل از گستردگی و عظمت دین تنها جنبه های محدودی از احکام شرعی طهارت و نجاست یا عبادات و معاملات دیده می شود؟
باید این واقعیت را پذیرفت که متأسفانه به صورت ناخواسته دین اسلام که دارای ابعاد مختلف اخلاقی و اعتقادی و مناسکی است به این ترتیب تنها از همین منظر معرفی می شود و به دلیل تمرکز فقها بر جنبه های حقوقی و احکام شرعی گاهی از تبیین و معرفی ابعاد دیگر برای مخاطب عام غفلت شده است. 
بزرگان و عالمان خود اعتراف دارند که در میان جنبه های سه گانه دین (اخلاق و عقاید و احکام) کمترین نقش و سهم به احکام و مسایل عملی اختصاص یافته است و تأکید پیشوایان دین نخست بر اعتقاد و اخلاق است، اما به دلایل مختلف از جمله ضرورت نظام بخشی به روابط اجتماعی دینداران و ساختار آموزشی و تربیتی حوزه ها به مرور این بخش حقوقی و فقهی از سایر ابعاد پررنگ تر و فربه تر شده است.    
شاید کسانی که این انتقاد را مطرح می کنند از این جهت حق داشته باشند که عموم مردم از آن اندازه احاطه علمی برخوردار نیستند که بتوانند قرآن کریم و روایات و احادیث متنوع را بررسی کنند یا از کتابهای متعدد اخلاقی و منابع گوناگون معرفتی بهره مند شوند.
این ضرورت از سالها پیش به صورت جدی احساس می شد و نیاز به تدوین کتابهایی در این عرصه موجب شد تا آثاری همچون "مفاتیح الحیاة" آیت الله جوادی آملی در این زمینه منتشر شود.  
دکتر محسن اسماعیلی هم که کتاب "مهر و ماه" را برای جبران این نقیصه تألیف کرده است در مقدمه این کتاب به تأیید مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبى تهرانی و نظر ایشان برای انتشار این اثر اشاره می کند و می نویسد:
"تمرکز رساله های موجود بر احکام فقهی خود به خود پیام آور اصالت انحصاری فقه و موجب به حاشیه راندن عقیده و اخلاق شده است. بسیاری از مردمان مؤمن و حقیقت جو گمان می کنند تنها واجبات و محرمات فقهی است که نباید فراموش شود، در حالی که اهمیت و تأثیر رعایت بایدها و نبایدهای عقیدتی و اخلاقی برای ساختن فرد و جامعه بسیار بالاتر و بیشتر است و اصولا فقه منهای عقیده و اخلاق، نه انسان مطلوب را می سازد و نه اجتماع آرمانی را" 
دکتر محسن اسماعیلی که همزمان با تحصیل حقوق در دانشگاه و رسیدن به جایگاه عضو حقوقدان شورای نگهبان، تحصیلات حوزوی خود را تا بالاترین مدارج طی کرده و به عنوان اولین و تنها عضو غیر معمم وارد مجلس خبرگان شد مجتهد و طبیعتا سزاوار ترین کسی است که می تواند کتابی برای پرکردن این جای خالی بنویسد. 
او این کتاب را بر اساس حدیثی نوشته که از پیامبر اسلام در بیان وظایف اخلاقی و حقوق اجتماعی نقل شده و در ساختار کتاب فضایی برای تبیین رهیافت های عملی قرار داده تا اصول اخلاقی را همچون احکام شرعی به عنوان دستورات دین برای زندگی اجتماعی تشریح کند. 
همچنین در پایان کتاب مجموعه ای از مسایل به عنوان احکام اخلاقی با همان سیاق توضیح المسایل مراجع تقلید اضافه شده است، با این تفاوت که اگر در رساله های عملیه هرکسی تنها با برداشت و تشخیص فقهی مرجع تقلید خود مواجه است در اینجا با مجموعه ای از احکام اخلاقی و اجتماعی روبرو می شود که بر اساس دستورات دین برای همه مردم مشترک است و اختصاص به شخص یا گروه خاصی ندارد. 
برخی از فصول این کتاب عبارتند از : " برآورده کردن نیازها، وساطت و میانجیگری، خوش سخنی، ارشاد و راهنمایی، یاری رسانی در مقابل ظلم" 
غنای متن کتاب و شیوه کاربردی تدوین آن در کنار رویکرد جامع و همه جانبه نویسنده در ارائه الگویی برای زندگی مطلوب فرد و جامعه آرمانی باعث شده است که این کتاب برای عموم مردم مفید و خواندنی باشد. 
خواننده "مهر و ماه" از سویی جامعیت دین در فراگیری ابعاد مختلف زندگی را مشاهده می کند و از سوی دیگر می بیند که دین در همه این حوزه ها نقشه عملی دارد و با حکم صریح و روشن بایدها و نبایدهایی را در این عرصه ها مشخص کرده است.   
مقدمه دقیق و مهم این کتاب و نیز پیوست های پایانی آن هم برای مخاطبان خاص مانند طلاب و دانشجویان به صورت ویژه قابل استفاده خواهد بود.   
اگر بعد از این کسی از رویکرد غالب رساله های شرعی گلایه داشت و پرسید: چرا در رساله هایشان نمی نویسند که دروغ و غیبت حرام است؟ این کتاب را به او معرفی کنید. کتاب "مهر و ماه" که با عنوان فرعی "رساله ای در باب حقوق اجتماعی و احکام اخلاقی" انتشار یافته است. 

(به تاریخ ۱۳۹۹/۲/۸ از سری یادداشت‌های «صد کتاب قبل از صد سالگی!» در روزنامه شهرآرا)