یادداشت محبوبه طاهری

        در بسیاری از مسائل بین افرادی که ظاهراً فضل و صداقت همسانی دارند اختلافات عقیدتی شدیدی وجود دارد. افرادی که به ظاهر به اطلاعات یکسانی دسترسی دارند و دارای تعلق خاطری برابر به حقیقت هستند اما دیدگاه‌های ناسازگاری با هم دارند. چه در مسائل اجتماعی چه سیاسی و چه اقتصادی. به هر حال این تنوع در عقاید هیچ کجا آشکارتر و نمایان‌تر از قلمروی اندیشه دینی نیست. معمولاً در مورد مسائل دینی افرادی صادق و فرهیخته به عقایدی متنوع و بعضاً ناسازگار معتقدند. امکان دارد چنین تنوع دینی‌ای را به طرق مختلفی بررسی کرد. مثلاً از منظرهای روان‌شناختی، انسان‌شناختی یا تاریخی. اما بحث این کتاب به آن مسائل عمده‌ای مربوط است که فیلسوفان، علی‌الخصوص فیلسوفان تحلیلی دین بیشتر به آنها مشغول‌اند.
میزان گستردگی تنوع دینی چقدر است؟ آیا واقعیت چنین تنوعی نیاز به پاسخ دارد؟ آیا کسی که تنوع دینی را پذیرفته می‌تواند همچنان به وجهی موجه ادعا کند که صرفاً یک منظر صحیح است؟ اصلاً آیا می‌توان ادعا کرد که تنها یک دین، صراطی  به سوی حضور ابدی خداوند عرضه می‌کند؟
یک پاسخ روشن به تنوع دینی این است که از آنجایی که هیچ واقعیت الهی وجود ندارد،پس تمامی این مدعیان کاذب‌اند. یعنی مرجع تمامی مدعیات صدق و کذب‌بردار دینی ناظر به امر الهی ناموجود است. پاسخ دیگر می‌تواند این باشد که وقتی مدعیات مانعة‌الجمع دینی در باب واقعیت را لحاظ می‌کنیم حقیقت واحدی وجود ندارد. یعنی بیش از یکی از مجموعه‌های متعارض مدعیات صدق و کذب‌بردارِ خاص ممکن است صحیح باشد. با این حال قالب مناقشات رایج در باب تنوع دینی نظریه‌های واقع گرایانه را در باب حقیقت مفروض می‌گیرند. به زبان ساده‌تر معتقدند حقیقتی در این باب وجود ندارد. فیلسوفان معمولاً مباحث محوری ناظر به مدعیات صدق و کذب بردار دینی را در سه دسته اصلی قرار می‌دهند: انحصار‌گرایی دینی، نا‌انحصار‌گرایی دینی و کثرت‌گرایی دینی.
تنوع دینی یک امر گسترده است. امری که به طور چشمگیری در میان ادیانی که خدا را باور ندارند و یا ادیانی که چنین نیستند وجود دارد. چه ادیان توحیدی مثل یهودیت، مسیحیت و اسلام و چه ادیان چند خدایی مثل آیین هندو. هیچ فیلسوفی منکر این امر نیست که آگاهی از تنوع دینی‌ای که به چشم می‌آید امریست که گاهی در واقعیت بر فرد انحصارگرا تاثیر دارد. فرد انحصارگرا کسی است که عقیده دارد منظر دینی تنها در یک نظام خداباور حقیقت دارد. فیلسوفان درباره واکنش به این زمینۀ انحصارگری با یکدیگر اختلاف دارند. البته در مقابل، افراد متدینی هستند که معتقدند هرگونه ارزیابی باورهای دینی نابجاست. غالب فیلسوفان معتقدند که انحصار‌گرایان دست کم حق ارزیابی باورها‌شان را در مواجهه با تنوع دینی دارند. تنوع دینی در عرصه تعلیم و تربیت عمومی نیز وارد شده. تعلیم و تربیت عمومی در فرهنگ غرب همواره تا حدی به صورت آش درهم جوش (به تعبیر کتاب)  بوده است. اما شمار رو به افزایش دانش‌آموزانی که ارزش‌های فرهنگی و سنن دینی غیر غربی دارند باعث می‌شود مربیان و آموزگاران مدارس دولتی به روش‌های تازه و و گاهاً سختگیرانه‌ای با چالش‌های این تنوع دست به گریبان شوند. اکثر مربیان و آموزگاران موافق آن هستند که آگاهی رو به رشد دانش‌آموزان از منظرهای دینی متنوع، حائز اهمیت است زیرا نتایج اجتماعی مثبتی به دنبال می‌آورد.
لازم است این را در نظر بگیریم که بسیاری از ادیان متضمن تعابیر به یکسان معتبر از ایمانند. ادیان گوناگون باورها و آموزه‌های متعارضی را در باب موضوعات مهم تصدیق می‌کنند. مثلاً مسیحیان معتقدند که فرد برای اینکه در محضر خداوند حیات ابدی داشته باشد باید باورهای خاصی را در باب نیروی نجات‌بخش مسیح تصدیق کند در حالی که مسلمانان منکر این امر‌اند. مسیحیان و مسلمانان نه تنها می‌آموزند که متون مقدس سایر ادیان و باورهای کاذبی در بردارند بلکه اغلب ترغیب می‌شوند پیروان سایر ادیان را به دین خود در آورند.