یادداشت سید حسین مرکبی

        در این جلد تقریبا هیچ قرائت تازه‌ای از اسلام که برای ما مطهری‌خوانده‌ها نا مأنوس باشد به چشم نمی‌خورد. موسی صدر هنوز رنگ و بوی قم دارد. البته اصالت و دقت در خوانش‌ها بالاست و فهم باژگونه‌ی معارف در کار نیست. بیان‌ها آسیب‌شناسانه و موجز است. اما در همین جلد نوآوری‌هایی شگرف بذرگونه و تکوین و تسری‌نایافته و هنوز به یک قرائت فراگیر بدل نشده، به چشم می‌خورد؛ مؤلفه‌هایی که در قم به مثابه‌ی یک نظام‌واره‌ی دینی یافت نمی‌شوند. مهم‌ترین فراروی‌های موسی صدر نسبت به قم در سخنان سال‌های ۶۰ تا ۶۸ میلادی را می‌توانیم به ترتیب تاریخ در سه مقوله‌ی تمرکز بر خدمات اجتماعی، کرامت نوع انسان و مقاومت بدانیم. این بذرها و اشارات و استدلال‌های مستحکم اما گذرا به مرور پوست می‌اندازند و در دو دهه‌ی آینده در قول و فعل به ارکان دین‌ورزی موسی صدر تبدیل می‌شوند.
در این هشت سال دو سفر دوره‌ای داریم. اول سفری به چندین کشور اروپایی که به سبک موسی صدر زمینی، مفصل و حاوی برخوردهای چهره به چهره است. و دیگری نیز به همان سبک به چندین کشور آفریقایی برای گفت و گو با مسلمانان و جمع‌آوری اعانه‌ی لبنانیان پر شمار ساکن آفریقا به منظور تکمیل مؤسسات خیریه‌ی علامه شرف الدین و تأسیس مدرسه‌ی صنعتی جبل‌عامل. همچنین اسناد و ماجرای تأسیس مجلس اعلای شیعیان را می‌توان در این جلد پی‌گیری کرد.
سخنرانی یکی مانده به آخر این جلد شباهت عجیبی را به سخنرانی سید حسن نصرالله در کنفرانس ۲۰۱۲ قدس نشان می‌داد و من تأسف می‌خورم که لازم است این سخنان بعد از ۴۴ سال عینا تکرار شود و البته شکرگزارم که هنوز کسی هست که ما را نهیب بزند و این خواب سنگینمان را آشفته سازد.
در این جلد به چند سخنرانی اساسی از امام صدر بر می‌خوریم که بعضا هر کدام به صورت کتاب‌چه‌هایی چاپ شده‌اند و اساس مطالب دو کتاب تألیفی درخشان نای و نی و ادیان در خدمت انسان را تشکیل می‌دهند. پس این سؤال شعف‌انگیز به ذهن متبادر می‌شود که اگر این مطالب شگرف که تا کنون با آن‌ها نا آشنا نبوده‌ایم و حتی موسی صدر را با آن‌ها می‌شناخته‌ایم تنها مربوط به جلد اول موسوعه و هشت سال اول حضور ایشان در لبنان بوده، در یازده جلد و بیست سال بعدی چه چیزی در انتظارمان است؟!