یادداشت فهیمه نظری

        به گزارش کتابان، «استادانِ استادان چه کردند؟» تازه‌ترین اثر مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس و استاد برنامه‌ریزی توسعه‌آموزش عالی در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی است. فراستخواه در این کتاب تاریخ دارالمعلمین و دانشسرای عالی را در فاصله‌ی ۱۰۳ ساله‌ی ۱۲۹۷ تا ۱۳۵۷ خورشیدی مورد بررسی قرار داده است.
دارالعلمین یکی از نخستین نهادهای آموزش عالی در ایران است. در این نهاد پیش‌روترین آموزش‌های بعد از متوسطه در ایران ارائه شده است. به قول فراستخواه در کلاس‌های دارالمعلمین، استادانِ استادانِ استادانِ این سرزمین درس داده‌اند. بزرگانی پشت نیمکت‌های دارالمعلیمن نشستند، تحصیل کردند و آن‌گاه خود از نخستین استادانِ نسل برجسته‌ی دانشگاهیان ایران شدند.
کتاب پیش رو از یک مقدمه، پنج فصل و پیوست و منابع تشکیل شده است. عناوین فصول عبارت‌اند از:
فصل اول: «تبارنامه نهاد مدرن آموزش عالی در ایران»، فصل دوم: «زمینه‌های تاریخی و اجتماعی»، فصل سوم: «پانزده سال اول: از دارالمعلمین مرکزی تا دانشسرا (۱۲۹۷-۱۲۹۸ تا ۱۳۱۲)»، فصل چهارم: «دوره‌ دوم: بیست‌وپنج سال با دانشگاه تهران (۱۳۱۳-۱۳۳۷)»، فصل پنجم: «دوره‌سوم: بیست سال؛ بحران تا بحران (۱۳۳۸-۱۳۵۷)».

زن ایرانی در رنسانس ایرانی
«زن ایرانی در رنسانس ایرانی» عنوانی است که فراستخواه برای بخش دوم از فصل سوم کتاب برگزیده است. او در این بخش توضیح می‌دهد که زن ایرانی تازه چند دهه پس از برخورداری پسران از آموزش نوین در ایران، دست به کار شد تا برای خود حقی در این میان به دست آورد. از دارالفنون و... که به نوشته‌ي فراستخواه محکوم به مناسبات مردسالارانه بود. البته در نظر داشته باشیم که در این زمان هنوز دارالمعلین راه نیفتاده است، حتی برای مردان.
او از بی‌بی‌خانم استرآبادی و طوبا آزموده به عنوان صدرنشینان این تابوشکنی یاد کرده است. از دو کنش برجسته‌ي بی‌بی‌خانم در این کتاب یاد می‌شود که نخستین آن تالیف کتاب «معایب‌الرجال» در پاسخ به کتاب زن‌ستیز «تادیب‌النسوان» خانلرمیرزا احتشام‌الدوله بود. بی‌بی‌خانم این کتاب را ده سال پیش از مشروطه نوشت یعنی در سال ۱۲۷۵ خورشیدی اما کارِ کارستان او که فراستخواه از آن به عنوان «کنش اجتماعی و بسیار جسورانه» یاد می‌کند، اقدام به تاسیس نخستین مدرسه‌ی دخترانه‌ موسوم به «دبستان دوشیزگان» یک سال پس از پیروزی مشروطه بود.
فراستخواه اعلان تاسیس مدرسه‌ی دوشیزگان را به قلم بی‌بی‌خانم از روزنامه‌ی مجلس مورخ نهم صفر ۱۳۲۵ به این شرح نقل کرده است:
مدرسه‌ی جدید موسوم به دبستان دوشیزگان نزدیک دروازه‌ی قدیم محمدیه بازارچه‌ی حاجی محمدحسن افتتاح شده است. این مدرسه حیاطی است بزرگ و اتاق‌های متعدد با تمام لوازمات مدرسه‌ای. از برای افتتاح این مدرسه پنج معلمه تعیین شده است که هرکدام یک درس می‌دهند از قبیل نخست‌نامه، مشق قلم، تاریخ ایران، قرائت، کتاب طباخی، قانون، مذهب، جغرافیا، علم حساب. بر حسب قوه‌ي هر دختر و خانمی این علوم تدریس می‌شد. به علاوه اتاقی هم معین شده است که در آن‌جا هنرهای یدی از قبیل کاموادوزی، زردوزی، خامه‌دوزی، خیاطی و غیره تعلیم می‌شود. تمام معلمان از طایفه‌ی اناثیه هستند و به غیر از یک پیرمرد قاپوچی مردی در این مدرسه نخواهد بود. شاگرد از هفت الی دوازده سال قبول می‌شود. اتاق ابتدایی ماهی پانزده قران، اتاق علمی ماهی ۲۵ قران. به فقرا تخفیف داده می‌شود. هر دو نفر شاگرد یک نفر مجانا قبول می‌شود. امید است که در وطن عزیز ما هزاران از این مدارس افتتاح شود – امضا بی‌بی ص ۱۷۹
اما با وجود تاکید بی‌بی‌خانم در این اعلان مبنی بر این‌که مردی جز پیرمرد قاپوچی در مدرسه نیست و همه‌ی معلمان خانم هستند اقدام او با ستیزه‌جویی‌های بسیار تند و خشن کلامی و فیزیکی مواجه می‌شود تا آن‌جا که محل مدرسه‌اش را به آتش می‌کشند. «ولی بی‌بی‌خانم با سماجت و پیگیری موضوع و شکایت بردن به وزارت معارف، که در آن ایام وزیرش صنیع‌الدوله بود به کوشش خود در منزل و منازل دیگر ادامه داد» ص ۱۷۹
و در نهایت همین کنش‌های حق‌طلبانه برای زنان که از جانب افرادی چون بی‌بی‌خانم استرآبادی و طوبا آزموده و... صور گرفت، موجب شد که تنها یک سال پس از تاسیس دارالمعلمین، شعبه‌ی دارالمعلمات بر پایه‌ي مدرسه‌ي دخترنه‌ي فرانکوپرسان در شهریور ۱۲۹۸ تاسیس شود.