اینجا که منم آدم‌ها میل غریبی به کتاب دارند. هی می‌گویند این کتاب را برای شناخت فلان موضوع باید خواند، بهمانی هیچ کتاب نخوانده، مطلب را بلد نیست. اینجا که منم آدم‌ها خیال می‌کنند با کتاب‌هاست که می‌شود آموخت. برای همین است که هی پیِ سیر مطالعاتی می‌گردند، هی می‌پرسند برای شناخت مولوی چه بخوانیم؟ برای فلسفه‌ی زبان چه؟ اینجا که منم آدم‌ها یادشان رفته چیزها را چگونه آموخته‌اند. پیِ نظمی خلل‌ناپذیرند و نشستن‌‌ها و گفتن‌ها وجدانشان را آزار می‌دهد؛ گویی حرف زدن گناهی نابخشودنی است، وقتی می‌شود به جایش کتاب خواند.

امروز با یکی از همکارها، که علوم قرآن و حدیث می‌خوانَد، چند دقیقه‌ای حرف زدم؛ اشاراتی به علما و وضع کارِ حدیث و فقه در زمانه‌ی ما. دیدم آنچه من به جستجوی شخصی یافته‌ام و هی هرز رفته‌ام و برایش روزها و ساعت‌ها وقت گذاشته‌ام برای او از آن مشهوراتی است که همه جا می‌گویند و از بس مکرر شده است حوصله‌ی آدم را سر می‌برد. اگر به او می‌گفتم: کجا این حرف‌ها آمده که می‌گویی «مشهور» است؟ شاید نمی‌توانست کتابی یا مقاله‌ای را پیش بکشد. منظورش حرف‌ها و جمع‌هایشان بود. یعنی که این حرف‌ها را همه در گعده‌های اهل فقه و حدیث می‌گویند. حالا شاید اصلاً مکتوبش نکرده باشند.

علم فقط در کتاب‌ها نیست، در بحث‌ها و جمع‌ها و در سینه‌ها هم هست. هرچه نگاه می‌کنم با کتاب سخت‌تر و بسیار کمتر آموخته‌ام. خواندن، برای کسی که بحث‌ها را نشنیده، برای ذهنی که با موضوع غریبه است، سخت است و کم‌فایده.

اگر به من بگویند مولوی را چگونه باید شناخت؟ اسم ده کتاب را ردیف نمی‌کنم. نام سه-چهار استاد را می‌برم و می‌گویم من با این‌ها شناخته‌ام و پیش رفته‌ام. درهای دانشگاه باید گشوده‌تر باشد و غریبه‌ها را راحت‌تر بپذیرد. باید بشود با آدم‌ها نشست و گفت و جنگ-و-جدل کرد. باید حیثیت جمع را اعاده کرد. جمع‌ را باید جدی گرفت. بعضی جمع را تا جایی به حساب می‌آورند که کتابی در میانه باشد. ارزش جمع‌ به کتاب‌خوانی‌ها نیست، به خودِ جمع است.

پیش‌دانشگاهی که بودم به معلم منطقمان می‌گفتم چرا باید این‌ها را در مدرسه و با معلم خواند؟ این همه کتاب دمِ دست است با شکل‌های مختلف و سطح‌های گونه‌گون. مگر شما چیزی جز این‌ها می‌گویید؟ یک کلام گفت: تأثیر موجود مادی بر موجود مجرد، فرق دارد با تأثیر موجود مجرد بر موجود مجردی دیگر. از حرفش خوشم آمد و پذیرفتم و همراه شدم. دانشگاه که آمدم به یکی از دوستان اهل فلسفه همین را گفتم. گفت: مگر کتاب موجود مادی است؟

مادی باشد یا مجرد من که کمتر از کتاب آموخته‌ام. آدم متحجری هستم و به حضور و نَفَس هم معتقدم. کتاب اگر مجرد هم باشد، نفس که دیگر ندارد.

اما جمع‌ها یک دردی دارند. جمع‌هایمان شده است هی بدگویی از اساتید. نمی‌دانم کی می‌توانیم از این دورِ باطل خلاص شویم. کی می‌توانیم بنشینیم و از مسائل خود ادبیات حرف بزنیم، نه از شیادی‌های این استاد، یا بی‌سوادی‌های آن یکی. کی قرار است زبان را بگذاریم وسط و تشریحش کنیم و تکه‌تکه‌اش را بکاویم؟

حرف جمع‌ها را مسئله‌ای مشترک می‌سازد. یکی دوست دارد متون عرفانی بخواند، دیگری پی فلان ساخت فعل در زبان اوستایی است، هر کسی درد خودش را دارد و تنها مسئله‌ی مشترک همه‌مان مصائب استادهایی است که هم‌کلامشانیم و شاگردشان. کارها هم همه ناتمام و رهاست و آدم‌ها دوست دارند در جمع که می‌نشینند لحظه‌ای از فکرها و دردها بگریزند. نمی‌خواهند جمع، جایی باشد برای به یاد آوردن کارهای رها شده. می‌گریزیم به مشکلاتِ استادهایمان تا مشکلاتِ خودمان را نبینیم، عجزِ خودمان را انکار کنیم و منتقدِ ابدی باقی بمانیم.