نکته این است که شما انسان بهتری نخواهید شد. نکته این است که -‌متأسفانه- رازی وجود ندارد. نکته این است که همه‌ی آنچه باید بدانیم را همین حالا هم بلدیم. نکته این است که قدرتی در «نکته» نیست. نکته این است که این‌ها که گفتم همه از هر کاری عاجزند. نکته این است که باید این‌ها را ریخت دور.

می‌خواهند نکته بگویند. حرفشان را در پنج سطر خلاصه کنند و شش اسلاید شسته‌رفته‌ی پاورپوینت بسازند. آنچه یافته‌اند را -به قول خودشان- «تیتروار» یادداشت کنند و حالا نهایت با کمی شاخ و برگ بگویند و بگذرند. علم، سرعتش زیاد شد و اهالی‌اش گفتند چاره‌ای جز خلاصه‌سازی نداریم، از تفصیل باید گریخت؛ انقلابی‌ترین ایده‌ها را و بنیان‌افکن‌ترین نظریه‌ها را هم باید بشود در پانزده دقیقه ارائه داد. جلسات پایان‌نامه را با همین منطق ساختند؛ باید بتوانی حاصل دو سال و بیش‌تر کارت را در بیست دقیقه بگویی و بگذری. باید نکته‌ها را ردیف کنی. «تد» از همین‌ جا آمد؛ جایی برای نکته گفتن، از هر چیز و هر کس.

حالا من هم حوصله‌ی تفصیل ندارم. حالا من هم گیر این ماجرایم. حالا من هم عجله دارم که نکته را بگویم و بروم زودتر بخوابم. بی‌خواب شدم که بیایم اینجا همین را بنویسم. بی‌خواب شدم که بیایم بگویم نکته هیچ‌وقت دست مرا نگرفته و نمی‌دانم چرا امروز هر وری که سر می‌چرخانم نکته در نکته در نکته شده است.

اما این حرف را چطور باید زد؟ چطور می‌شود علیه نکته‌گویی نوشت؟ با این عصبانیتی که من حالا دارم حتماً نمی‌شود. تفصیل زاده‌ی آرامش است و من الان اصلاً آرام نیستم. آنچه انقدر آزارم داده و انقدر به همم ریخته همین است که حالا خودم را هم گرفتار کرده؛ مصیبت نکته و نکته‌گویی.

علم به فرمِ نکته تن داد. به زبان بی‌رنگ و بویی که کارکردش تنها انتقال سریع پیام بود. اهالی علم همه نمی‌توانستند در این تنگی نفس بکشند. «جستار» را راه انداختند تا فضایی برای تنفس پیدا کنند. از خودشان گفتند. روایت شخصی را با امر کلی در هم آمیختند. چیزی ساختند بین قصه و نکته. خودشان را وارد میدان کردند. زبان دیگری را پیش کشیدند؛ خاطره‌گو و نکته‌گو.

جستار آمده بود تا تیغ تیز نکته‌گویی را کُند کنَد. آمده بود تا به متون غیرادبی، ته‌مایه‌ای از ادبیات ببخشد. آمده بود تا بیان عمومی‌تری بسازد. شکلی از ادبیات را با آن نکته‌گویی افراطی ترکیب کند. نیامده بود جای خودِ ادبیات را بگیرد.

جوانی پیرزن رباخواری را می‌کشد و عذاب وجدان رهایش نمی‌کند. هر جنایتی، مکافاتی در پی دارد. هیچ رازی در این جمله‌ها پنهان نیست. این قصه‌ی یک خطی ایده‌ی عجیبی نیست، فکر نابی نیست که به ذهن هیچ‌کس نرسیده باشد. این اصلاً هیچ نیست. هر چه هست در آن تفصیل است که اتفاق افتاده، هر چه هست در جزئیات است، در فرم است، در اجراست.

ادبیات -تا جایی که الان به ذهنم می‌رسد- دو راه بیش‌تر ندارد؛ تفصیل یا ایجاز. و هر کدام را که برود باید ماجرا را به نهایت برساند. یا تفصیلِ تام، یا ایجازِ محض.

سعدی نکته نمی‌گوید. از تناقض نمی‌ترسد. سعدی کارش موجز سخن گفتن است. آنقدر موجز که مدام بخوانی‌اش، سال‌ها درگیرش باشی، بَسَت باشد. هیچ نکته‌ی عجیبی نمی‌گوید. هیچ رازی را عیان نکرده. همان که همه می‌دانند را آنقدر فشرده و فشرده و فشرده، آنقدر فشارش داده که در چند کلمه خلاصه شده و به این خلاصه می‌شود مدام برگشت. به ساده‌ترین حکایت‌هایش؛ به یاد دارم در ایام طفولیت متعبد و شب‌خیز بودم، به حاتم طایی را گفتند ... به همین‌ها که در همان سال‌های اول مدرسه یاد آدم می‌دهند.

جستار حالا دارد جای ادبیات را می‌گیرد. جستار نه تفصیل تام است، نه ایجاز محض. خیلی از جستارها، خیلی از آنچه به اسم جستار روایی و به عنوان ادبیات به خوردمان می‌دهند فقط یک سری نکته‌اند. اسمشان هم اغلب تمام محتوایشان را فاش می‌کند. کار نویسنده‌شان همین بوده که نکته‌ای را ببیند و نکته را با زبانی بی‌دست‌انداز به مخاطب منتقل کند. روایت فقط برای بزک است. فقط برای دلپذیر کردنِ زهر نکته آمده. با خاطره می‌خواهند ما را به مسلخ نکته بکشانند و هر چه سریع‌تر نجاتمان دهند. من اما فکر نمی‌کنم کسی این شکلی نجات پیدا کرده باشد.

شاعرها کارشان موجز کردن بود. یوسفعلی میرشکاک بارها از افق اجمال و افق تفصیل حرف زده. و من اینجا اجمال و ایجاز را مرادف می‌گیرم. گفته ادبیاتِ ما قدرتش در اجمال است و در عصر تفصیل، عصر رمان، باید فکری به حال خودش بکند.

حالا انگار افق تفصیل در مغرب‌زمین هم دارد از بین می‌رود. اما جایش را افق اجمال و ایجاز نگرفته، لکنتِ نکته جایگزین شده.

یا موجز بگو، یا مفصل. تعلیق بین این دو آزارم می‌دهد. از نکته گفتن‌ها و رفتن‌ها خسته‌ام. نکته‌ها هیچ اثری، هیچ وقت روی من نگذاشته‌اند. فقط اعصابم را خرد کرده‌اند. مثل امشب.