تاریخی‌نگری در علوم صورت‌های متنوعی به خود گرفته است. یکی از کارآمدترین و جذاب‌ترین نمونه‌های آن کاری است که اصحاب «فرهنگ‌نامۀ تاریخی مفاهیبم فلسفه» کرده‌اند. این فرهنگ‌نامه، که سیزده جلد و به زبان آلمانی است، آمده چند هزار مدخل در زمینۀ مفاهیم فلسفی و بسترهای مشترک فلسفه با سایر علوم گرد آورده است. به این صورت که هر مفهوم را از ابتدای پدیداری‌اش در منابع مکتوب تا کاربردهای کنونی‌اش بررسیده است. شاید بتوان ایدۀ کلی این مجموعه را «نگریستن به کلمات چونان موجودی زنده» خلاصه کرد، یعنی هر کلمه از جایی در تاریخ متولد شده و به‌مرور بزرگ شده و حتی تغییر کرده است (ایده‌ای که شاید بعدها دنبالش رفتم چه نسبتی با تاریخی‌نگریِ برآمده از هگل دارد و یا چه نسبتی با تبارشناسی‌ای که نیچه مطرحش کرد). موسسه نوارغنون به سرپرستی و سرویراستاریِ دکتر محمدرضا بهشتی این مدخل را در قالب چند جلدِ موضوعی در آورده است. سه جلد از این کتاب به مفاهیمِ مابعدالطبیعه اختصاص دارد، و علاوه‌براین مجلداتی نیز در الاهیات و زیباشناسی نیز درآمده است. برای درکِ بهتر اصلِ فرهنگ‌نامه و ترجمۀ فارسی‌اش تصویری کوتاه از درونِ مجلدات می‌دهم.
جلد نخست این مجموعه در بیش از 250 صفحه یازده اصطلاح را بررسی کرده است: اتحاد، اصل، اصل تعلیمی، اصل جهت کافی، اصل علیت، اصل (علم) متعارف، اصل موضوع، امکان، امکان خاص، انفعال، و ایده. برخی از مدخل‌ها (مانند ”اصل“) در نهایت تفصیل است و برخی دیگر (مانند ”اتحاد“) در نهایت اجمال، و این نشان از حیاتِ این واژه در زمینۀ فلسفه است. با بررسیِ کلمۀ «اصل» می‎توان به گستردگی و عمقِ کارِ این فرهنگ‌نامه پی برد.
اصل، که ترجمۀ آرخۀ یونانی و principle انگلیسی است، دگرگونی‌های متنوعی را به خود دیده است. از عهدِ باستان استعمالات این کلمه آغاز شده است، معنایِ عرفی‌اش و سپس استعمالات فیلسوفان پیشاسقراطی طبقِ معنای عرفی واکاوی می‌شود، افلاطون هم آن را در معنایی مشخص به کار برده است، اما با ارسطوست که «اصل» پیچیده‌تر و با ابعادِ بیشتری بررسی می‌شود. پس از ارسطو نیز از کاربردهای فیلسوفان دروۀ شبه‌یونانی نیز نام یاد می‌شود. زیرعنوانِ بعدی به قرون وسطی می‌پردازد، به این صورت که هر دگرگونیِ معنایی با هر متفکری، به‌نحو جداگانه، آمده است. برای نمونه دگرگونی‌های قرون وسطی را با این اشخاص بیان می‌کند: اوریگنس و اوگوستین، یوهانس اریگونا، توماس آکوینی، برونو، دونس اسکوتوس. این اشخاص نمونه‌اند، آنچه نویسندگان در پی آنند برنگاه‌ها و محاوراتِ علمیِ هر دوره است. پس از قرون وسطی، اصل در عصر جدید پی گرفته می‌شود. در این دوره معنای اصل، با در نظر داشتنِ زمینۀ قرون وسطی، دگرگون می‌شود. در این دوره علم در فهمِ این کلمه دخالت دارد. ویژگیِ این دوره تفسیرهای مدرن از عهد باستان و قرون وسطی است، مثلاً هابز و دکارت و لایب‌نیتس با محوریتِ ارسطو در استعمالِ اصل متفاوت می‌شوند. ولف و کانت به «اصل» باید بیندیشند و واکنشی به آن داشته باشند. تجربه‌گرایانی مانند لاک و هیوم نیز اندیشه‌هایی دربارۀ اصل دارند. گاه بر می‌خوریم به اینکه بخشی از زیرعنوان‌ها در حد دو سه صفحه هم نویسنده‌ای جدا دارد، که دقتِ این مجموعه را می‌رساند. در مرور دو جلد دیگر به نکات دیگری می‌پردازم.