باید عرض کنم که با یکی از تالیفات خوب و مهم در حوزه فرق شیعه سروکار داریم که نویسنده آن اشراف کاملی بر مساله تحقیق خود داشته است. این کتاب، نسخه موجز رساله دکتری آقای دکتر روح الله بهرامی است که بنده خوشبختانه رساله دکتری و در حقیقت اصل کار ایشان را مطالعه کردم. دکتر بهرامی در رساله خویش با نقد و بررسی منابعی دست اول عربی در حوزه تاریخ اسلام خصوصا در حیطه فرق که به صورتی هرچند مختصر و با اشکالات فراوان به این فرقه پرداخته اند و همچنین با یافته های جدید خود در این حوزه، تحلیل و بررسی جامعی از شکل گیری جنبش کیسانیه و اندیشه های کیسانی ارائه نموده و به برخی ابهامات و زوایای پنهان در خصوص جنبش مختار و شخصیت کیسان، ابن حنفیه و عملکرد سیاسی او، اندیشه های سیاسی و ماهیت اجتماعی کیسانیه و تطورات سیاسی و فکری این فرقه خصوصا در ارتباط با محمدبن حنفیه و هاشم پسر وی و همچنین اندیشه مهدویت آنها، جنبش های ضد اموی و غالی و تاثیرات آن از کیسانیه، فرجام این فرقه و نیز انشعابات آن و شکل گیری فرق دیگر از جمله غلات و علاوه بر این، تأثیر و تاثرات کیسانیگری بر جنبش های ضد اموی از جمله عباسیان را مورد واکاوی قرار دهد. بنابراین این رساله در نوع خود جزء بهترین تألیفات جدید در حوزه فرقه کیسانیه به شمار می آید که به ابعاد و ویژگی های جدیدی در ارتباط با این فرقه اشاره دارد.
مهمترین نکات و مسائل کلیدی که نویسنده سعی در شناخت، بررسی و تحلیل آن نموده، به شرح ذیل دسته بندی می کنم:
-کیسان و بررسی ابهامات و زوایای پنهان در شخصیت او به عنوان رهبر فرقه
-جنبش مختار و اندیشه وی در ارتباط با شیعه و امامت محمدبن حنفیه و تاثیرات آن در شکل گیری فرقه
-جایگاه موالی در جنبش مختار و فرقه کیسانیه
-شخصیت محمدبن حنفیه و ارتباط وی با مختار و امویان
-جایگاه محمدبن حنفیه و هاشم پسر وی در اندیشه سیاسی و فکری فرقه کیسانیه
-بررسی زوایای مختلف اندیشه مهدویت و نجات بخشی و چگونگی پیوند آن با شخصیت محمدبن حنفیه و هاشم پسر وی و بحث امامت در دیدگاه کیسانیان
-تفاوت های وجودی و اندیشه ای فرقه کیسانیه با دیگر فرق شیعه از جمله علویان و زیدیان
-رشد اندیشه موعودگرایی در این فرقه و پیدایش تفکرات غالی
-اختلافات در بررسی عملکرد محمدبن حنفیه و همچنین اندیشه مهدی و موعود و در نتیجه تجزیه فرقه کیسانیه به شعبات مختلف با دیدگاه های مختلف مانند فرق کربیه، سراجیه، هاشمیه، بیانیه، خلص، مختاریه، جناحیه، صائدیه، رزامیه و...
-تاثیرپذیری اندیشه های فرقه از برخی دیدگاه ها و تفکرات حلولی و جنبه های عرفانی و صوفیانه موجود در عراق و خراسان و در کل تاثیرگذاری آن بر جنبش هایی مانند خرمی، قرمطی و باطنی و شکل گیری اعتقادات و مشترکات فکری
-تاثیرپذیری عباسیان و بهره برداری آنها از اندیشه های کیسانی در خصوص مهدویت و امامت و مخالفت و مبارزه با امویان و...
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع فرق در تاریخ اسلام و علی الخصوص اندیشه شیعه و همچنین نیاز به تألیفات جدید در این حیطه به منظور روشن نمودن مسائل خصوصا در قرون اولیه اسلامی که منجر به شکل گیری فرقه های بیشمار گردیده، می توان گفت تالیف مذکور در نوع خود قابل اهمیت و مهم بوده و اشتیاق برای مطالعه و تحقیق در این حوزه را فراهم می نماید. از این رو، این تالیف ارزشمند را به دوستان علاقه مند به مباحث تاریخ اسلام پیشنهاد می کنم.