هر چند مکتب اعتزال، همچون دیگر مکاتب و نحله ها در اسلام، اواخر دوره ی اصحاب رسول اکرم به وجود آمد، اما می توان ریشه ی اصلی آن را در زمانی پیش تر یافت: در زمان خود پیامبر اکرم اسلام مرکب از اصولی ساده و کلی بود. این سادگی مرام تا مدتی بعد از ایشان نیز ادامه یافت. جنگ های مسلمانان با رومیان و ایرانیان به مدت کوتاهی پس از مرگ رسول الله روی داد و نیروهای مادی و ذهنی عرب ها را کاملا به خود مشغول داشت.