در بخش دوم از جلد یکم کتاب "آذربایجان در سیر تاریخ ایران "تاریخ تحولات منطقه آذربایجان در بستر تاریخی و جغرافیایی ایران پی گیری می شود .این مجلد  به بررسی تاریخ "دولت های اقوام شرقی "و "تمدن ساسانی تا ظهور اسلام "و  اوضاع آذربایجان در این دوران مربوط می شود که مهم ترین مطالب و سرفصل های آن  بدین قرار است :دولت های اقوام شرقی (هون ها، یوئه چی ها، دولت کوشان، هیاطله،  گوک ترکها، خزرها، دربند) ;تمدن ساسانی (ساختار اجتماعی، هنر، ادبیات، دانش  و فلسفه، اعیاد و بازی ها) ;آیین های زرتشتی، مانوی و مزدکی ;زبان ;شهرنشینی  و شهرها (شهرهای آذربایجان، دژهای اطراف مراغه) ;تبریز (اوضاع جغرافیایی،  آب و آبیاری، آب و هوا، زلزله، معادن، راه ها، پیدایش، وجه تسمیه) .