یادداشت محمدقائم خانی

        .

روسیه، مصر و ترکیه کشورهایی هستند که بسیار زودتر از ایرانیان با تجدد روبه‌رو شده‌اند و فضای عمومی ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند. فضای مشروطه‌خواهی مصری توسط روزنامه‌های حکمت (1892) ثریا (1898) و پرورش (1900) که توسط ایرانیان مقیم قاهره منتشر می‌شد به ایران هم سرایت می‌کرد. و همان طور که آلن تورن فرانسوی می‌گوید، ترکیه دروازه ورود تجدد به شرق است: «راه تجدد از مرزهای ترکیه عبور می‌کند. ترکیه برای ما آزمایشگاه است، آزمایشگاه خوبی‌ها و بدی‌های تجدد و چالش‌ها و برون‌رفت‌های روشنفکران دینی از آن.»