در فرآیند تکوین جنبش‌های برابری‌طلبانه‌ی زنان و شکل‌گیری هویت و نقش اجتماعی امروز‌شان کتاب‌ها نقش آگاهی بخش بسیار اثرگذاری داشته‌اند. این جنبش‌ها هم به عنوان تحليلی نظری در باب نابرابری و ظلم جنسی و هم از منظر سياسی، به طور گسترده‌ای از متون ادبی با هدف اشاعه دادن ديدگاه‌ها و شفاف‌سازی مفاهيم و مبانی نظري خود استفاده كرده‌اند. در این‌جا قصد داریم با مروری بر تاریخچه‌‌ی مبارزات اجتماعی زنان، به معرفی برخی از این كتاب‌های اثرگذار بپردازيم که تعریف جدیدی از زن بودن و نقش و جایگاه اجتماعی زنان مطرح کردند.

نظریه فمینیستی چیست؟

نظریه‌ی فمینیستی نظام فکری عام و همه‌جانبه‌ای درباره‌ی حیات اجتماعی و تجربه‌ی انسان از نگاهی زن‌محور است. این زن یا زنان محور بودن از دو جهت مدنظر است. نخست نقطه‌ی شروع هر نوع کندوکاو در این نظریه وضعیت و تجربیات زنان در جامعه است. دوم این نظریه در پی توصیف جهان از دیدگاه خاص زنان است. نظریه‌ی فمینیستی نظام‌های رسمی دانش (knowledge) را با نشان دادن سوگیری مردانه آن و سیاست‌های جنسیتی شکل‌دهنده‌ی آن، ساختارشکنی می‌کند.

تکوین تاریخی:

آثار فمینیستی به مبارزات اجتماعی فمینیستی مرتبط است که طی دویست سال گذشته شکل گرفته است. در تاریخ آمریکا دوره‌های عمده بسیج فمینیستی را معمولا «موج‌های» فمینیستی به‌شمار می‌آورند. فمینیسم موج اول در دهه‌ی 1830 به صورت شاخه‌ی فرعی ضدبرده‌داری آغاز می‌شود و بر مبارزه‌ی زنان برای حقوق سیاسی، خاصه حق رأی تکیه می‌کند. فمینیسم موج دوم (حدود 1990-1960) به تبدیل این حقوق سیاسی اساسی به برابری اقتصادی و اجتماعی و تغییر مفهوم رابطه‌ی زن و مرد به مفهوم "جنسیت" اختصاص دارد. فمینیسم موج سوم به دو معنا به کار می‌رود: توصیف پاسخ زنان غیرسفیدپوست و همجنس‌خواه و طبقه‌ی کارگر به نظرات زنان متخصص سفیدپوست که ادعا می‌کنند صدای فمینیسم موج دوم‌اند و توصیف نظرات فمینیستی نسل زنانی که بزرگسالی خود را در قرن بیست و یکم می‌گذرانند. موج چهارم فمینیسم که حدودا از سال 2013 آغاز شده است بیشتر بر توانمندسازی زنان، مبارزه با تجاوز و آزار جنسی و استفاده از ابزارهای اینترنتی تاکید دارد.

احقاق حقوق زنان اثر مری ولستون کرافت:

مری ولستون کرافت نویسنده و فیلسوف قرن هجدهم بریتانیا بود. وی در کتاب احقاق حقوق زنان، که می‌توان آن را مقدمه‌ی شروع موج اول فمینیسم دانست، به دفاع از حق تحصیل زنان، برابری اجتماعی و آموزشی و نقد بر نگاه کالایی موجود نسبت به آنان می‌پردازد. این اثر یکی از متون کلاسیک فمینیستی به حساب می‌آید. اندیشه‌ی وی کاملا بر مبنای اصول حقوق طبیعی که در اواخر قرن هجده باب شده بود و اصطلاحات آزادی‌خواهانه و برابري‌طلبانه استوار است.

کتاب اتاقی از آن خود اثر ویرجینیا وولف:

ویرجینیا وولف نویسنده و منتقد ادبی انگلیسی‌تبار، خالق آثار برجسته‌ای چون به سوی فانوس دريايی و خانم دالووی است. متون ادبی و ادبی-انتقادی به نوعی محور اساسی سياست‌های فمينيستی موج دوم و نهضت آزادی زنان در اواخر دهه‌ی 1960 و 1970 بود كه موجب پیشرفت نظریه‌ی نقد ادبی فمینیستی و در نتیجه‌ی آن سبب تحول بنیادی مطالعات ادبی شد. وولف از چهره‌های برجسته‌ی نقد ادبی فمینیستی است و کتاب اتاقی از آن خود که وی آن را در سال 1929 منتشر کرد به نوعی آغازگر و شکل‌دهنده‌ی جریان نظری فمینیستی شناخته می‌شود. فمينيسم وولف نه تنها شامل سياست‌های فمينيستی آشكار وی بلكه دربرگيرنده‌ی دغدغه و شيفتگی او نسبت به مساوات جنسی، زندگی زنان، تاريخ و آثار داستانی آنهاست كه هنر نويسندگی او رانيز عميقا تحت تاثير قرار داده است.

كتاب اتاقي از آن خود نه فقط از جنبه‌ی محتوايی، كه از نظر سبك و شيوه‌ی نگارش نيز بسيار درخور توجه است. او مقاله‌ی «زن و داستان» خود را در سبکی جدید، به صورت نیمی محاوره‌ و نیمی گفت‌وگوی درونی، بازنویسی کرده و ویژگی‌های نثر مدرنیستی را وارد مقاله‌نویسی می‎کند. این اثر به کم‌رنگ بودن نقش تاریخی زنان در تولید اثر، تاثیر سبک و ارزش‌های مردانه در نوشته‌های زنان، تحلیل رمان به عنوان قالب اصلی تولید اثر در زنان و تحلیل چشم‌انداز زنان با توجه به تحولات اوایل قرن بیستم مي‌پردازد.

کتاب جنس دوم اثر سیمون دوبوار:

سيمون دوبوار فیلسوف و نویسنده اگزیستانسیالیست فرانسوی به عنوان مادر فمینیسم ِ بعد از ۱۹۶۸ شناخته مي‌شود. وی در سال 1971 میلادی مانیفست 343 را که بیانیه‌ای در جهت احقاق حق سقط جنین به زنان بود، نوشت. این بیانیه توسط 343 زن فرانسوی امضا شد که به انجام سقط جنین اقرار کرده و خود را در معرض پیگرد قضایی قرار دادند. این حرکت از مشهورترین نافرمانی‌های مدنی در فرانسه شناخته شده است و در پی آن در سال 1975 قانونی برای لغو مجازات سقط داوطلبانه‌ی جنین در 10 هفته‌ی اول بارداری تصویب شد.

اما معروف‌ترین اثر دوبوار که در اینجا بدان می‌پردازيم، كتاب جنس دوم است كه وی آن را در سال 1949 منتشر كرد و واكنش‌های بسيار متفاوتی را در ميان اقشار مختلف جامعه برانگيخت. این اثر که بعدها به عنوان مانیفست فمینیسم شناخته شد، تحلیلی اگزیستنسیالیستی از فمینیسم ارائه می‌دهد. اگزیستنسیالیسم معتقد است انسان‌ها برخلاف ساير چيزهاي دنيا بر حسب اين واقعيت متمايزند كه "ذات"شان تابع "وجود"شان است يعنی انسان آزاد است (يا محكوم است) خودش را خلق كند. چالش بزرگ فرد پذيرش مسئوليت آزادی یعنی رد لزوم همنوایی خود با دیگری است. با توجه به این مقدمات است که دوبوار اعلام می‌كند "كسی زن به دنیا نمی‌آید بل به زن تبدیل می‌شود". دوبوار درکتاب خود بیان می‌کند که زنان در تاریخ همواره از کنش و تکاپو در جهان عمومی منع شده‌اند و مردان سعی کرده‌اند با کلیشه‌سازی زن و محروم کردن زنان از آزادی انتخاب اینکه چه باشند، ذات زن را تعریف کنند. مفاهیمی همچو قدرت افسانه‌های فرهنگی (افسانه ظرافت و زنانگی زن)، به طریقی در اختیار مردان قرار گرفته است که این تبعیت و تحمیل زنان را جاودانه کرده است. وی با دنبال کردن ریشه‌های تاریخی این برتری، قدرت مردان را نه تنها درجنسیت، بلکه در حمایت قانون دنبال می‌کند.

دوبوار در نهایت راه نجات را در عبور کردن زنان از تمام این افسانه‌ها و آزادی بخشیدن و قانونی کردن «وجود» آنان می‌یابد. و این امر مستلزم آن است که زنان بر حسب تعریف عمل خویش دریابند کیست‌اند. این کتاب موجب گسترش مبارزات فمینیستی و غلبه‌ی زنان بر گوشه‌نشینی و خروج آنان از انزوایی شد که در طی قرن‌ها آموخته بودند.

كتاب وضع بشر، اثر هانا آرنت:

اين كتاب را آرنت در سال 1958، همزمان با شکل‌گيری موج دوم مطالبات فمينيستی در آمريكا منتشر كرد. آرنت در اين كتاب فلسفه‌‌ی سیاسی خود را بیان می‌کند. وی با تمایز گذاشتن میان حوزه‌ی خصوصی و حوزه‌ی عمومی و اصالت ساحت عمومی و تفوق کنش بر کار و زحمت، رویکردی ضد فمینیستی اتخاذ کرده و فعالیت زنان را محدود به حوزه‌ی خصوصی، برآوردن ضرورت‌ها و نیازهای حیوانی و مکان زحمت و کار برای بقای بیولوژیک می‌داند. و از سوی دیگر، حوزه‌ی عمومی به منزله‌ی ساحت امکان کنش زبانی، امر سیاسی و جلوه‌گاه آزادی، در نگاه او مردانه تعریف می‌شود.

اهمیت وی در جنبش‌های فمینیستی زمان خودش، واکنشی است که دیگر فعالان حقوق زنان نسبت به آثار وی نشان دادند و بحث‌های جدلی كه در پی آن شكل گرفت. برای مثال ژولیا کریستوا نویسنده ‎و اندیشمند بلغاری-فرانسوی، که یکی از نظریه‌پردازان اصلی فمینیسم پست مدرن شناخته می‌شود، در نقد و شرح آثار آرنت دست به نوشتن کتاب‌ «هانا آرنت، زندگی یک روایت است» زد. یا آدرین ریچ، شاعر و منتقد آمریکایی، را شاید بتوان نخستین فمینیستی دانست که در مقالۀ کوتاه اما مشهورش به نام گزیده‌هایی از "شرایطی برای کار": جهان عمومی زنان، با نقدی رادیکال و با رویکردی فمینیستی، تمام قد در برابر آرنت و فلسفۀ سیاسی‌اش ایستاد.

آرنت علاوه بر تاثیرگذاشتن بر غنای ایدئولوژی فمینیسم، به عنوان زنی تاثیر‌گذار و اندیشمند، منبع الهام بسیاری از زنان زمان خودش بود. با وجود اينكه با كتاب «آيشمن در اورشليم» به شهرتي جهاني دست يافت، اما وی به عنوان یک عالم علم سیاست و توسط آثاری که در این زمینه تالیف کرد، نشان‌گر نقش گسترده‌ و عمیق زنان در حوزه‌هایی از علم است که عموما مردانه تعریف می‌شدند.

چند كتاب‌ پیشنهادی در حوزه‌ی مطالعات زنان:

1. جامعه‌شناسی زنان/ اثر پاملا آبوت و کلر والاس

2. سیطره‌ جنس: پشتوانه‌های فلسفی و سیاسی گرایش‌های فمینیسم/ اثر مرتضی مردیها و محبوبه پاک‌نیا

3. از جنبش تا نظریه اجتماعی (تاریخ دو قرن فمنیسم)/ اثر حمیرا مشیرزاده

4. جنسیت و مشارکت: درآمدی بر جامعه‌شناسی مشارکت سیاسی زنان ایرانی/ اثر عباس محمدی اصل

مطالعه‌ در این زمینه در روزگار کنونی نه تنها امری مهم، بلکه به غایت ضروری است. نگرش‌های جهانی نسبت به مسائل زنان، هویت و نقش‌های اجتماعی که در آن تعریف می‌شوند، ساختارهای قانونی و هنجاری و نظام‌های ارزشی موجود در جوامع مختلف بسيار متحول گشته‌ و كمبود دانش و آگاهی درباره‌ی این امور در جامعه‌ی ما، منجر به عقب‌افتادگی در بسیاری از حوزه‌ها شده است.

جزئیات پست

نظرات