فلسفه تاریخ یک چیزى است غیر از علم تاریخ. فلسفه تاریخ در واقع یعنى راز تاریخ یا رازهاى تاریخ. فلسفه تاریخ در موارد مختلف فرق نمى‌‌کند؛ یعنى نمى‌‌شود گفت فلسفه تاریخ ایران با فلسفه تاریخ مصر فرق مى‌‌کند.

در مسئله فلسفه تاریخ به معنى فلسفه تحولات تاریخى، آنچه که به نظر ما باید به منزله نیروى محرک تاریخ و نیروبخش و حرکت‌‌دهنده تاریخ تلقى کرد استعداد ابتکار در انسان است به علاوه استعدادى که قرآن از آن به «فطرت» تعبیر مى‌‌کند. فطرت انسان کمال‌‌جوست. این در نهاد انسان هست. انسان کمال را از آن جهت که کمال و افزایش و خروج از محدودیت است، در هر ناحیه‌‌اى مى‌‌خواهد و هرچه دارد باز بالاخره محدودیت است. به آنچه دارد راضى نیست، دائم مى‌‌خواهد مرزها را یکى بعد از دیگرى بگشاید و این است که زندگى انسان را با حیوان‌ها متفاوت کرده؛ آنها در یک دوره تاریخى درجا مى‌‌زنند و انسان دوره‌‌ها را طى مى‌‌کند. لازمه عقل و ابتکار، آزادى هم هست

اگر انسان به آن حقوقى که در استعداد فطرى خود او هست، به حقوق خودش تجاوز کند و حق خودش را در عالم پایمال کند، این هم ظلم است. مثلا اگر انسانى استعداد عالِم شدن در یک رشته‌‌اى را دارد ولى از این استعداد خودش استفاده نمى‌‌کند، مى‌‌گوییم به خودش ظلم کرده است. خداوند انسان را با بنیه‌‌اى سالم آفریده است؛ اگر رعایت بهداشت و حفظ‌‌ الصحه را نکند و در نتیجه بیمار بشود، به خودش ظلم کرده است.

[قرآن] وقتى که مى‌‌خواهد درس عملى بیاموزد اگر سرّ یک انحطاط را بیان مى‌‌کند یعنى شما مى‌‌توانید کارى بکنید که آن جور نشوید یا اگر برعکس، ترقى و رفاه و سعادت یک قوم دیگر را بیان مى‌‌کند براى این است که شما از آن راه بروید تا به آنجا برسید.