روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان

ناصرالدین شاه سه بار به فرنگ مسافرت کرد .دومین مسافرت او که چهار ماه و نه روز به طول انجامید از سال 1295ه .ق از تهران آغاز شد .ناصرالدین شاه شرح خاطرات و مشاهدات روزانه خود را طی این سفر در کتاب حاضر به رشته تحریر کشیده است .شاه قاجار در این مسافرت که از طریق قفقاز صورت گرفته از این شهرها و مناطق عبور کرده است :کرج، قزوین، سیاه دهن، ابهر، زنجان، تبریز، صوفیان، مرند، گلین قیا، نخجوان، ایروان، تفلیس، مسکو، پطرزبورغ، برلن، بادن باد، پاریس، استراسبورگ، اطریش و وین، بندر پطروشفسکی، انزلی و رشت .در این سفرنامه، شاه به شرح جزییات هر یک از موزه ها، باغ وحش، مجالس رقص و شب نشینی، ضیافت هایی که به مناسبت حضور وی ترتیب داده می شده، صنایع و کارخانه ها، راه ها و وسایل حمل و نقل، مردم کوچه و بازار و مناظر زیبای طبیعت پرداخته است .علاوه بر متن خاطرات، کتاب حاوی 106سند از مکاتبات ناصرالدین شاه با رجال طراز اول است که از آن جمله اند" :یحیی خان معتمدالملک "(کفیل وزارت خارجه وقت)، "میرزا یوسف مستوفی الممالک"، "فرهاد میرزا معتمدالدوله"، "کامران میرزا، نایب السلطنه "همچنین زنان حرم از قبیل "انیس الدوله"، "امین اقدس "و "شمس الدوله "نیز دختران ناصرالدین شاه" :فخرالدوله "و "فروغ الدوله"، همچنین "آغاباشی "یا اعتمادالحرم که از طریق تلگراف و نامه وی را از کلیه وقایع مملکتی باخبر می ساختند .کتاب از فهرست اعلام، فهرست اهم مطالب روزنامه خاطرات با درج روز خاطره و شماره صفحه، همچنین فهرست موضوعی اسناد برخوردار است .