یادداشت‌های نوید نظری (60)

          ترجمه جلال خواندنی اش کرده یا اثر مسحور کننده رمان‌های روسی است نمیدانم!
در دسته ادبیات کلاسیک کتاب خوبی است؛ توصیفات، زمان‌بندی‌ها، شخصیت‌ پردازی‌های متنوع. 
در این کتاب هم تاثیر جدی تعاملات و فرهنگ روس‌تباران از فرانسوری‌ها و این بار به شکل ویژه از انگلیسی‌ها و آلمانی‌ها روشن است. فرهنگ روسیه، تشریفاتش، ارزش‌هایش، زبان و حتی مقامات‌ش تحت تاثیر اروپاست. 
روسیه مصرف‌کننده همه چیز اروپاست فرق نمی‌کند در معاصرت با پطر کبیر  باشد یا در عصر پسا کاترین! اینجا کار از ارزش‌های معنوی گذشته! اروپا ثروت روسیه را هم مصرف می‌کند!
کاش اما اول شخص نمی‌بود زاویه روایت داستان که قهرمان بتواند خودش را اینقدر راحت از کارهایش  تبرئه کند.
قمارباز را باید با جلال تحلیل و توصیف کرد که او خودش هرگز گرد این جادو نگشته! لابد علتی داشته که دست به این ترجمه زده است آن‌هم در دورانی که کم کمک  آوازه اش بلند است و ناشران قدر قلم و ذهن او را می‌دانند. قدر قلم آهنگینش، تندی لحنش، سرعت فهمش و دست آخر قدرت کلامش!
قمارباز تصویر یک زندگی بی مسلکی است، بی قاعدگی  و بی اصولی! قمار نه فقط در میزهای قرمز تالار سبز بلکه تمام زندگی قمارباز است.
قمار انسان را وا می‌دارد که دست بکشد از دوست‌داشتنی‌هایش؛ پول باشد یا معشوقه‌ای
مقام باشد یا خاک وطن!
قمارباز آدم بی‌تصمیمی است که بامدادان اراده می‌کند و شام‌گاهان رها
قمارباز بدست می‌آورد هر آنچه را که می‌خواسته از زن و ثروت و مکنت و از دست می‌دهد بدون آنکه خواستنی در پی داشته باشد.
قمارباز تباهی دیگران را شکست شخصیت یک کنتس پیر را می‌بیند و فرسودگی و اعتیاد و تباهی خود را  هرگز
قمار باز تصویر روزمرگی‌های ماست که همه عمر در پی فضیلتی هستیم و موهبتی! و وقت داشتنش سرآسیمه‌ایم تا از دست بدهیم! دور شویم از او
قمار باز تصویر مسخ‌شده جامعه‌ای است که فرصت می‌دهد دیگرانش ثروت و عمر و اعتبارش را بکاهند و بفسرند و بشکنند.
        

          تقدیم به روح بلند نادر ابراهیمی 
فقط اسمش یک عاشقانه آرام است!
عشق مگر آرامش می‌داند؟ آمده است تا بهم بریزد،  از هم بپاشد، عریان کند و نویی و تازگی در اندازد.
ظاهر کتاب نجواهای عاشقانه‌ای با معشوق در سایه عشقی ۴۰ ساله اما 
داستان زندگی یک نویسنده است
خودش، دغدغه‌هایش،  شغلش، مبارزاتش، زن و فرزند و مادرش،
خانه و کاشانه و وطنش،‌ هنرش و آرزوهایش
نادر در این کتاب به سرنوشت خود می‌پردازد خودی که از تاریخ معاصر نیم قرن ما جدا نیست
مبارزه، نبرد مسلحانه، روشنفکران، روستاییان، حتی شبکه‌های پشتیبان مبارزین و خانواده‌شان
نادر در این کتاب از خجالت روشنفکران بی‌حوصله و پر مدعا در‌آمده است.
نادر حتی از موسیقی و چاووش اول انقلاب هم نگذشته است؛ از شهرام  و شجریان یا نوری و مشکاتیان!
اوست که تنها حق دارد بگوید
شور آزادگی را گر بهای جان بود 
عشق و دلدادگی را هم بهای آن بود 
از شعرا،‌ نقاش‌ها، خطاط‌ها و موسیقی‌دان‌ها تصویر زندگی و یکپارچکی یک ملت ساخته است.
عاشقانه آرام کوه دارد، دشت دارد و دریا و جنگل
اما نه برای عاشقی تنها بلکه برای مبارزه،‌ خلوت و تفکر
کوه نادر در عاشقانه آرام تنها پیمودن یک راه و ورزش کردن نیست که آن هم هست
کوه نادر الهامی نمادین از مبارزه است از شهر بی‌پیرایه مبارزان راه آزادی است در کوه می‌شود مشکاتیان را دید! اساتید خوش‌نویسی را دید و حتی می‌شود ولایتی دولت‌مرد را دید.
همان طور که دشت او و عسل برنج برآمده از دل سنگ‌ها و کوهستان‌های ایران همان گنج ماست که پیشنیان میراث‌مان نهاده‌اند. عسل یک زن باشد یا دفینه گران‌سنگ هزاره‌های ما،‌ چه فرقی می‌کند؟ که این دست رنج مادر طبیعت است و آن یکی مادر رنجور ایران زمین!
عاشقانه ‌آرام نادر مسئولیت روشنفکری و مبارزه است که باید به آسایشگاه کودکان بیمار هم سر بزند 
همان‌طور که باید به  کتابخانه ملی رفت و در آن‌جا به فکر شوهر دادن یک زن محجبه با فضیلت زیبا رو بود، تئاتر دید و سینما را مسئولانه و انقلابی دنبال کرد و کارگردان‌های وطن‌خواه را از فیلم‌سازهای نشخوار‌کننده جدا کرد.
عاشقانه آرام حتی پاسدار زبان فارسی است آن‌جا که حاضر نیست بجای «اثر گاه» بگوید موزه!
نادر هم اهل مبارزه است و هم اهل زندگی آن هم به کمال؛ هم پدر است، هم مددکار اجتماعی است هم معلم است که باید جوانان وطن را از جهل برهاند و هم هنرمند که حق دارد خط از جیغ قلم بنشاند در لوح زمین و نای دف دراندازد به آسمان از شور و نور و نان!
گیله مرد کوچک بزرگ است در این داستان!‌بلند قامت به اندازه همان سبلان و زلال است به اندازه همان ساولان.
نادر از حیثیت عشق دفاع می‌کند که کشاکش پر طلاطم روزهای فراق نه که عشق نیست بلکه میراب‌آگاه چشمه‌سار آن است که عشق اگر آبی است زلال و خروشان و گوارا باید که زندگی بسازد و وطن بپردازد. باید درخت بنشاند و بوستان بیاراید.
        

          این کتاب را بعد از خاطرات حاج سیاح در ایران خواندم.
برعکس مقدمه گردآورنده که حاج سیاح را شخصی خود بزرگ بین می‌داند دست کم در مقایسه با رجال عهد قاجاری چنین چیزی را ندیدم؛ برعکس مردی ساده‌دل، خوش‌ذات و اهل صفا و صداقت یافتمش. سفرنامه ۱۲۰۰ صفحه‌ای او به عنوان یکی از اولین‌ها و یکی از خاص‌ترین‌ها ارزشمند و شایان توجه است.
1)	سلوک سیاحت او خود مثال‌زدنی و خلاف رویه حاکم است که سیاحان توسط دولت‌ها یا مجامع علمی تامین و پشتیبانی می‌شدند؛ حاج سیاح تنها و گریزان،‌ سرگردان بلاد متجدد و رشد یافته غرب می‌شود. بدون آن‌که بداند از کجا می‌آید و به کجا می‌رود؛ همان‌طور که در پاسخ هم‌وطنی در بیان مبداء و مقصدش می‌گوید: فی‌الحال این مسجد که در آن نشسته‌ام مقصدم. این درویش مسلکی و بی‌پیرایه‌ای مجبورش کرده که چون نوباوگان زبان بیاموزد تا بتواند با مردمان شهرها پیوند شایان داشته باشد. حس استغنا، توکل و ایمان او به خداوند هرچند در ابتدا سفر را تلخ می‌کند اما تصویری مستقل و محترم در ذهن هم‌سفران و مباشرانش پدید می‌آورد. پیاده‌روی‌های طولانی، گرسنگی‌های جان‌فرسا، اعراض از دریافت کمک‌های خیلی از امرا و شهریاران مصادیق این استغنای نفس است.
2)	شرحی که او از شهرها و کشورهایی که دیده به دست می‌دهد محدود است به وضع ظاهری شهر‌ها، عدد نفوس بلاد، مذهب غالب مردم، تئاتر و شعبده و موسیقی. در برخی از گزارش‌ها اشاره‌ای به افراد مهم آن دیار یا تاریخ‌شان می‌کند. مثل داستان شیخ شامیل. یکی از ضعف‌‌های اصلی گزارش او عدم پرداختش به وضعیت حکمرانی، نام پادشاهان و نوع حکومت‌ها، الگو اداره شهرها و تصویر جغرافیایی و نسبت‌ شهرها و کشورها باهم است.
3)	روسیه و فرانسه در سیاحت‌نامه او بیشترین سهم را دارند (در نسخه‌ای که من خواندم احوالات او تا سفر سوم به فرانسه موجود بود و از سفرش به ژاپن و امریکا چیزی نمی‌دانم) طبیعی است که این دو کشور در زمان او از  سرزمین‌های دیدنی و حیرت‌آور بوده‌اند. در عوض از  جیب‌بری که شغل رایج مردم ایتالیا است و گریبان خودش را هم دریده می‌نالد و یا از هوای دود‌آلود و گرفته لندن که نفس را برای هر مسافری جانکاه می‌کند تا روح‌افزا.
4)	هرچند می‌توان علاماتی یافت که او را مومن به دین و مذهبش دانست یا حتی مدافع آن (گفتگو راجع به طلاق، برتری شخص پیامبر و تعالیمش به مسیحیت تثلیثی)، اما رگ ایرانی‌‌گری در او نیست چه وقتی که وارد شهرهای جدا شده از وطن می‌شود چه وقتی که تحت تاثیر تجدد و رشد شهرنشینی در غرب می‌شود. در قفقاز حتی آن‌جا که مسجد جامع عباسی عهد صفوی را می‌بیند یادی از شکوه ایران نمی‌کند.
5)	طبق گزارش او ایران اقل فعالیت‌های کنسولی و روابط خارجه را دارد که حتی قادر یا قائل به حفظ حقوق شهروندانش در غربت غرب نیز نیست! غالب کنسول‌هایی که او سیاحت کرده حتی توسط ایرانیان اداره نمی‌شده  و یک نفر بومی مقاطعه‌کار کنسول ایران در این شهرها بوده است! آن‌جایی‌هم که کنسول توسط ایلچی ایرانی ایجاد یا پشتیبانی می‌شده است بیش از آنکه حامی حقوق ایرانیان باشند گلایه‌مند و گریزان از هم‌وطنان هستند. تا جایی که بارها سیاح برای استیفای حقوق خود  دست به دامان کنسول فرانسه و عثمانی می‌شود.
6)	نثر سره، مطایبه‌آمیز و تندآهنگ او را می‌توان با تخفیف یادآور سفرنامه‌های جلال آل احمد دانست. دوری ۲۰ ساله او از ایران و پرهیز از هرگونه نامه‌نگاری با وطن موجب شده است که کلمات و عبارات او حتی در نثر معیار آن دوره هم کمی عجیب باشد. (آدمی: خدانگهدار، آرامگاه: ایستگاه راه‌آهن)
7)	با خواندن سفرنامه می‌توان گلایه‌ها و تندی‌های حاجی در خاطرات ایرانش را هم تا قدری فهمید؛ چه اینکه فاصله جدی مدنیت در ایران و غرب او را کلافه کرده و مهم‌تر از آن احترام و عزتش در غربت و محنت و غربتش در وطن دل را آزرده و قلب را خلیده و روح را غم آگین می‌کند.
        

          رمان‌های روسی معرکه اند. برعکس سایر صناعات روس‌‌ها در معاصرت ما!
داستایوفسکی را باید نویسنده همیشه قلم به دست نامید نه اینکه تنها پرکار باشد بلکه چون جان رمان‌های او گفتگو‌های انسان با خود است. دقیقا جایی که نویسندگان دیگر ساکت اند او در حال نوشتن است. جایی درون خود انسان
جدال انسان با خودش!
کتاب جنایت و مکافات حاصل این نزاع درونی است. روانی که می‌گوید بکش و جانی که مکافات خواهد کشید. حتی اگر در ارزش‌ها و اصول قهرمان داستان این قتل و جنایت مشروع و موجه باشد هم نفس انسان از مکافات او ناگزیر است. در آخر هم انسان مکافات کشیده تسلیم روان سرزنشگر خود می‌شود و خودش را لو می‌دهد.
هرچند برخی توصیفات و صحنه‌پردازی‌ها فانتزی، خیلی تصادفی و ساختگی است اما چون پیکره‌بندی اصلی داستان بر اساس نزاع درونی قهرمان پیش می‌رود نمی‌شود خرده‌ای بر نویسنده گرفت.
        

          کتاب‌‌های یک دستی!
عنوانی است که من به این سری خاطره‌نگاری‌ها که در یک کانون مشخص مثل سفر کوتاه، گذران برگی از زندگی یا روایت رویدادی داده‌ام. اگر قدرت قلم نویسنده خوب باشد بایستی یک دستی گرفت کتاب را و لاجرعه سر کشید آن‌را!
مدیر مدرسه جلال آل احمد از این دست خواندنی‌هاست.
نثر تند و کوبشی، گزارش‌های صریح و گزاره‌‌های کوتاه که از ویژگی‌های سبک نگارش جلال است در کتاب فراوان است.
پختگی و صداقت متن فرقی با آثار متاخر جلال نمی‌کند.
در محتوا تصویر غالب همان جلال آزادی‌خواه ضد استبداد است که چوب زدن را در کشور مدرسه‌اش قدغن می‌کند و آن‌جا که به زور متوسل می‌شود نیز پشیمان است و سرش داغ شده است....
        

          جنبش ضد دولتی کارگران در امریکای لاتین...
این کتاب یکی از بهترین آثار در سبک رئالیسم جادویی است که از قضا به فرهنگ عامه دوران میانه  ادبیات فارسی قرابت و شباهت دارد. وارد کردن موجودات ماوراء‌الطبیعه و مردگان در زندگی و سرنوشت انسان‌ها.
داستان در یک پهنه جغرافیای محدود و گستره تاریخی طولانی روایت شده است. فراز و فرود‌ها مطابق این ۱۰۰ سال خلق و گزیده شده‌اند. نویسنده شما را تنها نمی‌گذارد و یا کسل هم نمی‌کند.
ماکاندو خودش تاریخ اقتصادی چپ است؛ چرخش تاریخ، تکرار مردمان (حتی تکرار اسامی)، جبر سرنوشت، غارت و چپاول دولتیان، خیانت قهرمانان...
همه و همه فرهنگ ادبیات چپ است.
        

          ناسوت،‌ ملکوت و جبروت
این سه کلمه عرفانی فلسفی و الهیاتی توصیف به تمامی است از میدان هماوردی غرب و تجدد و مدرنیته با اسلام و غیب و قیامت!
جهان ناسوتی را باطنی است ملکوتی و حقیقتی است جبروتی
پدیده‌ها، سنت‌ها، قواعد، انسانها و تمدن‌ها همه حقایقی هستند که در ابتدا در جبروت عالم خلق و تحت هدایت الهی قرار گرفته‌اند، اگر چشم باز کنیم سیرت ملکوتی و آن‌جهانی‌شان را خواهیم دید تا اسیر هیبت و شوکت تمثال این جهانی شان نشویم.
همه سعی و تلاش آوینی این است که این سه‌گانه از عالم حقیقت را به ما باز بشناساند. مواجهه او هم با غرب نه از لایه فن‌آوری و ابزار بلکه از سویه تمدنی است. موضوعی که در تمام تاریخ ۳۰۰ ساله آشنایی و تماس با غرب به عنوان یک ماهیت تمدنی مغفول و یا نارسا بوده است.
با این فهم اولیه و ذهنیت کارگشا آن‌وقت راحت‌تر می‌شود نوع نگاه آوینی به امام خمینی، جنگ و رسانه را دریافت.
در تمام قسمت‌های روایت فتح هرچند که نازل‌ترین بروز و کار آوینی است ضمن روایت تاریخ جهاد در راه خدا، ذره‌ای از مظاهر ناسوتی جنگ نظیر توپ و تانک و تفنگ نمایش داده نمی‌شود. چه اینکه او دفاع مقدس را نه درعالم ماده بلکه در عالم جبروت و عقل تحلیل و واگویه می‌کند.
نریشن‌های او در بستر نمایش صحنه‌های ایثار، رشادت  و شجاعت، تهجد و سبک زندگی فرح‌بخش و مومنانه رزمندگان و مجاهدان همه به ماموریت تاریخی اینان در پرتو یک حقیقت ناب اشاره دارد که جهان را صاحبی است خدا نام.
        

          نظرم در مورد کتاب‌ را در پای جلد دوم آوردم. در اینجا اما خواستم اشاره‌ای بکنم به معاصرت پطر و اعقاب نزدیکش با ایران و پادشاهی آن که از سلطان حسین صفوی شروع شده و به نادر ختم می‌شود.
بخش جدی از تصرفات روسیه تزاری از خاک ایران سال‌ها قبل از دوره قاجار و در  اواخر عهد صفوی شروع شده است
سمرقند، خیوه  و شهر دربند تلخ‌گاهی ما در اولین مواجهه با آن امپراطوری است.
هم زمان با دوره ثبات و رشد روسیه در دوره ۵۰ ساله پطر کشور ما دستخوش زهر هرج و مرج و ملوک الطوایفی بوده است تا اینکه نادر موفق شد هم در شمال شرق و هم در شمال غرب روس‌ها را عقب بزند.
خواستم بگویم خود روسیه از مدرنیته و تمدن مصطلح سال‌ها عقب بود که پطر توانست بخشی از شکاف را جبران کند.
خود ما هم سال‌ها از روسیه عقب بودیم! این را گفتم که به سادگی نگوییم به علت بی‌کفایتی شاهان سرزمین‌هاممان را از دست دادیم.
هیچ مملکتی یک شبه بدبخت یا خوشبخت نمی‌شود.
پطر روسیه در دو جنگ بزرگ خود با عثمانی یکی را پیروز و دیگری را شکست خورد اما درس‌های تازه‌ای از آن گرفت.
        

          خواندن سرگذشت افراد موثر در تاریخ شاه باشند یا شاهزاده، دانشمند باشند محقق، شاعر باشند یا نویسنده، یاغی باشند یا مصلح بال دیگر خواندن سرگذشت ملت‌ها و توده‌ها شود. چه اینکه توده‌ها پیرو قهرمانانشان هستند و قهرمانان عصاره توده‌ها.
پدر روسیه نوین، گشاینده دروازه‌های غرب و تمدن آن به روسیه سنتی، بدعتگزار بزرگ و و ویرانگر سنن، فرمانروایی صنعتگر، امپراطوری مردم نشین!، پدری سختگیر و بی‌رحم، باده‌گساری خون‌ریز!  واژه‌هایی است که بعد از خواندن کتاب در ذهن شما نقش می‌بندد.
اما رکن اصلی زندگی او مستقل از قضاوت‌های ما تلاش و خروش و تحمل سختی از دوران کودکی تا لحظه مرگ است..
نتیجه اینکه هرکسی با هر فکری هر تلاشی بکند حتما برای خودش و ملتش ثمره خواهدداشت.
        

          تنها گریه کن بیش از آن که داستان یک مادر شهید باشد داستان یک زن رشید است
کتابی خواندنی و درس آموز است. از آن‌ها که دست بگیری زمین نباید بگذاری‌شان.
زندگی آدم‌های معمولی همین آدم‌های اطرافمان مثل خودمان نه سیاه و نه سفید نه طلا و پلید...
آن‌هایی که در مسیر زندگی مسشان زر و تیرگی‌شان سپید خواهد شد.
تنها گریه کن  سرنوشت یک زن است در طبیعتی مرد گونه؛ سخت، خشن، نامنعطف
        

          واقعا برام حل نشدنی و جای شگفتی است چطور کسی سعی میکند همه پیوندهایی را که یک سرزمین نه تنها در دوره اسلامی بلکه در تمام حیات خودش با ریشه‌هاش داشته را قطع کند! و بعد به عنوان پدر آن ملت و سرزمین شناخته شود.
سال‌های بعد از جنگ استقلال در ترکیه خیلی از چیزهایی که آرزو و اصول آتاتورک بود از جمله حذف هرگونه ارتباط به تمدن و عقبه عثمانی گری، تغییر کرد اما هنوز خودشان را فرزندان آتاتورک می‌دانند...
کتاب مشحون است از ابراز ارادت‌های نویسنده به آتاتورک و تلاش برای توجیه کارهای غلط او