یادداشت محمدامین اکبری

        به نام او
.
حافظ زِ بر بخوانی با چند ده روایت
.
در میان دیوانهایِ شعر فارسی دیوانِ حافظ در کنار شاهنامه فردوسی، بوستان و گلستان سعدی و مثنوی معنوی جلال‌الدین محمد بلخی جزو پرطرفدارترین کتاب‌هاست و در سده اخیر و در دنیایِ معاصر به جرات می‌توان گفت که هیچ دیوانِ شعری به اندازه دیوانِ خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی خواهان و خواننده ندارد. بالاخره در هرخانه‌ای اگر هیچ کتابی نباشد در کنار کلام الله مجید، دیوان حافظ به چشم می‌خورد و حداقل در یکی از شبهای سال که همان شب یلدا است اعضای خانواده در کنار هم جمع می‌شوند و به دیوانِ شعرِ لسان الغیب تفأل می‌زنند. در این یادداشت کوتاه قصد بر این است که با معرفی برخی از تصحیحهای برتر دیوانِ حافظ و کتابهایی که حافظ پژوهانِ شاخص در شرح و تفسیرِ شعر خواجه نوشته‌اند مخاطبین محترم را به راهی بخوانیم که علاوه بر تفأل زدن بر دیوانِ خواجه، فهمِ بیش از پیش شعرِ این شاعرِ بزرگ فارسی زبان نیز حاصل شود شاعر بزرگی که به شهادتِ گفته خود او هرچه کرده است همه از دولت قرآن کرده است
.
در میان دیوانهایِ شعر فارسی، از هیچ دیوانی به اندازه دیوانِ حافظ نسخه‌های مختلف در دست نیست که سببِ آن علاوه بر استقبال و گرایش گسترده فارسی‌زبانان در طول تاریخ به شعر او، ویرایش‌هایِ حافظ بر شعرهایش در طول سالیانِ زندگیِ خود نیز است، کلیات دیوانِ حافظ در مقایسه با دیگر دواوینِ شعرِ فارسی از حجم کمی برخوردار است، گویا حافظ در طول عمر علاوه بر سرایش شعرهایِ تازه شعرهایِ گذشته خود را به صورت مداوم ویرایش و اصلاح می‌کرده است و باز به شهادت گفته خود او، حافظ هم غزل می‌گفته است و هم پس از آن به سُفتن دُرِّ کلامِ خود اشتغال داشته است و به همین خاطر است که نسخه‌های متعددی از شعر او به جا مانده و تصحیح علمی شعرِ او امری ضروری‌ست. در طول صد سال اخیر تصحیح‌هایِ مختلفی بر اساس نسخ به جا مانده از شعر حافظ صورت گرفته است که نه می‌توان در این نوشته کوتاه به آنها پرداخت و نه هدف این یادداشت این است، بلکه هدف ما معرفی 5 تصحیح برتر و متمایز به صورت خلاصه است.
.
1.تصحیح غنی- قزوینی: اولین تصحیح علمی و انتقادی دیوان حافظ در حدود هشتاد سال پیش توسط علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی به سامان رسید و هم اکنون پرتیراژترین و رایج‌ترین دیوانِ حافظی است که در اختیار علاقمندانِ فرهنگ و ادبیات قرار دارد و بیشتر ابیاتی که در ذهن خوانندگان و خواهندگانِ شعرِ حافظ نقش بسته است بر اساس تصحیح غنی- قزوینی است هنوز هم که هنوز است این تصحیح جزو معتبرترین تصحیح‌های شعرِ حافظ است، اگر هدفِ مخاطب بیشتر التذاذ و انس گرفتن با شعرِ حافظ باشد و قصدِ پژوهشِ علمی و مقابله شکل‌های مختلفِ ابیات را نداشته باشد، تصحیح غنی- قزوینی یکی از بهترین گزینه‌هاست.
.
2. تصحیح خانلری: در سال 1359 تصحیح دکتر پرویز ناتل خانلری – ادیب و پژوهشگر پرآوازه - از دیوانِ خواجه شیراز منتشر شد. این تصحیح که به عنوان علمی‌ترین تصحیح شعرِ حافظ شناخته می‌شود در دو مجلد توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است دکتر خانلری در جلد اول 486 غزل از حافظ را آورده است و جلد دوم را به اشعار در قالبهایِ دیگر، غزلهای الحاقی و گزارش کارِ مفصل و بسیار مفیدِ خود اختصاص داده است. برتری تصحیح خانلری بر غنی- قزوینی افزون بر ذکر اختلاف نسخ ذیل هر شعر، نسخه‌های بیشتر و قدیمی‌تریست که در اختیار دکتر خانلری قرار داشته است.
.
3. حافظ به سعیِ سایه: استاد بهاءالدین خرمشاهی - حافظ‌پژوه نام آشنا- با آنکه خود تصحیحی از شعر حافظ دارد، تصحیحِ هوشنگ ابتهاج (سایه) را حُسنِ ختامِ همه تصحیح‌ها از شعرِ حافظ می‌داند و این خود از اهمیت کارِ علمی و پژوهشی این غزل‌سرای بزرگ معاصر حکایت دارد، غزل‌سرایی که خود در سرایش بیشترین توجّهات را به شعر خواجه شیراز داشته است. «حافظ به سعی سایه» که اول بار در سال 1373 منتشر شد از برتری‌هایِ خاصی نسبت به سایر تصحیح‌ها برخوردار است مهمترین برتری «حافظ به سعی سایه» بهره بردن آن از 30 نسخه خطی اصیل است که اختلاف‌هایِ آنها ذیل هر غزل در جدولی مرتب و مشخص آورده شده است و کار حافظ‌پژوهان را آسان کرده است. نکته جالب توجه این تصحیح، ترجمه‌های منظوم دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی از ابیات عربی غزلهای حافظ است که در آخر کتاب آورده شده است. این کتاب توسط نشر کارنامه در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.
.
4. تصحیح سلیمِ نیساری: یکی از مهمترین و علمی‌ترین تصحیح‌ها از شعر حافظ متعلق به دکتر سلیم نیساری – از حافظ‌پژوهان برتر معاصر- است ویراست دوم و نهایی این تصحیح در سال 1387 توسط نشر سخن منتشر شد. در این تصحیح که در آن 474 غزل از حافظ دارای اصالت شمرده می‌شود به مانند بیشتر تصحیح‌های علمی- انتقادی اختلاف نسخ ذکر شده است. نیساری برای این تصحیح از 45 نسخه خطی بهره برده است
.
5. تصحیح انجوی شیرازی: سیدابوالقاسم انجوی شیرازی ادیب معاصر و یکی از مهمترین پژوهشگران فرهنگ عامیانه یا فولکلور در سال 1345 برای اولین بار به انتشار تصحیحی از دیوان حافظ مبادرت کرد و در سالهای بعد با برگزاری جلسات هم‌اندیشی با دوستان پژوهشگر خود، که به اصحاب سه شنبه معروف شدند، به ویرایش و تکمیل تصحیح خود پرداخت، آخرین ویرایش این دیوان که دربردارنده 510 غزل است در سال 1383، سالها پس از فوت انجوی شیرازی به همت مهدی پرهام –از اصحاب سه شنبه- منتشر شد. برتری این تصحیح علاوه بر پانوشتهای مهم وکاربردی که دارد به سبب نوع نگاه مرحوم انجوی شیرازی‌ست. انجوی که همشهری حافظ به شمار می‌رود قصد داشت با به کارگیری دانش و تسلط خود بر فرهنگ عامه خصوصا فرهنگ مردم شیراز بیش از دیگران به ذهن و زبان خواجه شیراز نزدیک شود. به همین خاطر است که در بین تصحیح‌هایی که در این یادداشت معرفی می‌شود تصحیح انجوی ذوقی‌ترین تصحیح به شمار می‌رود و می‌تواند در کنار یکی از کتابهای بالا بسیار راهگشا باشد.

.
در انتهای این بخش بیتی از حافظ با هر پنج تصحیح آورده می‌شود تا تفاوت‌ آنها بیش از پیش نمایان شود:
.
مرا که نیست ره و رسم لقمه پرهیزی
چرا ملامت رند شرابخواره کنم
غنی-قزوینی
.
مرا که زر تُمغاست ساز و برگ معاش
چرا مذمت رند شرابخواره کنم
خانلری
.
مرا که نیست ره و رسم لقمه پرهیزی
چرا ملامت رند شرابخواره کنم
سایه
.
مرا که نیست ره و رسم لقمه پرهیزی
چرا مذمت رند شرابخواره کنم
نیساری
.
مرا که زر تُمغاست ساز و برگ معاش
چرا ملامت رند شرابخواره کنم
انجوی شیرازی
.
شعر حافظ از سویی به سبب هنرنماییها و نکته سنجیهای ظریفانه ای که خواجه شیراز در سرایش شعر داشته است و از دیگر سو به سبب غنای منظومه فکری وی، یکی از پیچیده ترین و رمزآلودترین شعرهایِ شاعرانِ فارسی زبان است، درست است که شعر او از دیرباز مورد توجه عامه مردم بوده است و هرکسی از هرطبقه و هرقشری به فراخور حال خود با شعرش انس و الفت گرفته است ولی نباید فراموش کنیم که ظرافتهای ادبی و مفاهیم عمیق تعبیه شده در شعر او را هرکس با هر سطح دانشی دریافت نمیکند، به عبارتی، عامه شعر حافظ را میخوانند و خواص شعر او را میفهمند. حال سوال پیش می آید که چطور میشود مخاطب جدی شعر حافظ بود و تنها مواجهه ما با شعر او تفأل زدن بر دیوان او نباشد؟ برای رسیدن به این هدف علاوه بر انس بیش از پیش با دیوان حافظ و دیگر بزرگان هم¬دوره او خصوصا دیوان سعدی، کمک گرفتن از تفسیرها و شرحهایی که بر غزلیات او نوشته شده است، بسیار راه گشاست. به جرات میتوان گفت که در مورد شعر هیچ شاعر فارسی زبانی به اندازه شعر حافظ پژوهش، تفسیر، نقد و شرح صورت نگرفته است و به دلیل خصلت آینه گی شعر حافظ افراد مختلفی از طبقه های مختلف و با سلایق گوناگون به تفسیر شعر او مبادرت کرده اند به عنوان مثال علامه طباطبایی شعر حافظ را تماما با دیدی فلسفی عرفانی بررسی میکند و از سویی دیگر احمد شاملو او را تنها یک منتقد و مصلح اجتماعی میداند. ما در ادامه تنها به معرفی سه کتاب که بیش از پیش به فهم ما از شعر حافظ در حوزه صورت و معنا کمک میکند بسنده میکنیم.
.
1. حافظنامه: استاد بهاءالدین خرمشاهی – ادیب، حافظپژوه و قرآنپژوه پرآوازه- یکی از مهمترین و پرکارترین حافظپژوهان معاصر هستند که از ایشان تالیفات بسیار زیادی در مورد شعر حافظ منتشر شده است. که در این بین میتوان به کتابهایِ «حافظنامه» ، «ذهن و زبان حافظ» (مجموعه مقالات) و «دانشنامه حافظ و حافظپژوهی» اشاره کرد. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان و ادب دوستان حافظ-نامه نه تنها مهمترین اثر خرمشاهی در این زمینه، بلکه یکی از مهمترین و کاربردیترین شروح شعر حافظ است. خرمشاهی در این اثر با مبنا قرار دادن 250 غزل از تصحیح غنی- قزوینیِ دیوان حافظ به شرح مشکلات و پیچیدگیها، تفسیر نمادها و در کل ترسیم بوطیقای شعر حافظ پرداخته است. یک از بهترین قسمتهای کتاب مقدمه مفصل و در عین حال خواندنی کتاب است که بیشتر به تاثیرپذیری حافظ از گذشتگان می پردازد و خرمشاهی برای هرکدام مصداق و نمونه آورده است. به همین سبب است که اگر کسی شعر حافظ را خوب بفهمد شعر یک دوره ادبی (سبک عراقی) را بهتر متوجه میشود و با ظرایف آن آشنا میگردد که این امر با خواندن کتاب «حافظنامه» تا حدود بسیار خوبی حاصل میشود، «حافظنامه» هم اکنون توسط انتشارات علمی فرهنگی چاپ و عرضه میگردد. در آخر گفتنیست که در سالهای اخیر شرح مهم دیگری بر شعرهای حافظ نوشته شده است که اشاره به آن خالی از لطف نیست دکتر سعید حمیدیان در «شرح شوق» به شرح تمام غزلیات حافظ مبادرت ورزیده¬اند که البته حجم بالای آن (4400 صفحه در پنج جلد) چندان مورد کاربرد مخاطب عادی شعر حافظ نیست.
.
2. مکتب حافظ: استاد بهاءالدین خرمشاهی در تقدیم¬نامچه کتابِ مهم «ذهن و زبان حافظ» چنین می-نویسند: «اهدا به پیشگاه بزرگمرد عرصه فرهنگ، استاد دکتر منوچهر مرتضوی، بنیانگذار شیوه حافظشناسی نوین و راستین» و به راستی که این سخن تنها در مورد دکتر مرتضوی مصداق دارد. دکتر سیدمنوچهر مرتضوی از شاگردان بدیع الزمان فروزانفر از نسل دوم اساتید زبان و ادبیات فارسی بودند که بیشترِ همت خود را بر پژوهش در رابطه با شعر حافظ و اوضاع و احوال زمانه او صرف کردند که حاصل آن دو کتاب بسیار مهمِ «مکتبِ حافظ» (مقدمه بر حافظشناسی) و «مسائل عصر ایلخانان» است. کتاب «مکتبِ حافظ» که یکی از اولین کتابهای جدی در زمینه حافظشناسی است اول بار در سال 1344 منتشر شد و پس از ویرایش و افزوده های بسیار، نسخه نهایی آن در سال 1388 (یک سال پیش از فوت استاد) در دو مجلد و در 900 صفحه توسط انتشارات توس منتشر شده است. «مکتبِ حافظ» برخلاف بیشتر کتابهایی که در مورد حافظ نوشته شده است به جای شرح و تفسیر بیت به بیت اشعار به ترسیم فضای زمانه حافظ از نظر سیاسی اجتماعی و مشربهای فکری رایج می پردازد و همین امر سبب شده است که «مکتبِ حافظ» در میان کتابهای حوزه حافظشناسی کتاب متمایز و حائز اهمیتی باشد. خواندن این کتاب پس از خواندن کتاب «حافظنامه» توصیه میشود و خواندن آن پیش از «حافظنامه» نه تنها به فهم شعر حافظ کمک نمیکند بلکه باعث سرخوردگی مخاطب ناآشنا با مباحاث میشود.
.
3. آئینه جام: آخرین کتابی که در این بخش معرفی میشود «آئینه جام» با عنوان ضمنی: شرح مشکلات دیوان حافظ نوشته مرحوم دکتر عباس زریاب خویی ادیب و از اساتید طراز اول تاریخ و فلسفه معاصر است. دکتر خویی در «آئینه جام» پس از مقدمه ای نسبتا مفصل به شرحِ مختصر و مفید 112 دشواری معنایی و لغوی شعر حافظ میپردازد و زوایای تاریکی از دیوان حافظ را برای مخاطبان روشن میسازد و از این رو «آئینه جام» کتاب بسیار خواندنی ست و در 414 صفحه توسط انتشارات علمی منتشر شده است. یک کتاب دیگر نیز با عنوان ضمنی شرح دشواریهای ابیاتِ حافظ وجود دارد و آن هم کتاب «حافظِ جاوید» مرحوم هاشم جاوید است، مرحوم جاوید نیز به شرح 121 دشواری شعر حافظ پرداخته اند ولی متاسفانه سالهاست که این کتاب در بازار کتاب موجود نیست.
.
در آخر شایسته است به دو کتاب مهم و تازه در حوزه حافظشناسی که در نمایشگاه امسال به بازار نشر آمد اشاره ای کنیم، تاره ترین اثر دکترمحمدرضا شفیعی کدکنی در رابطه با شعر حافظ است. «این کیمیای هستی» که پیش از این عنوان یکی از کتابهای کم حجم دکتر شفیعی در رابطه با شعر حافظ بود. امسال عنوان کتاب سه جلدی و 1400 صفحه ای وی است که به آخرین نظرات و درسگفتارهای این استاد بزرگ ادبیات در مورد شعر و اندیشه شعر حافظ اختصاص دارد، این کتاب توسط نشر سخن در اختیار اهالی فرهنگ و ادب قرار دارد. کتاب دیگر «دانشنامه حافظ و حافظپژوهی» است که به اهتمام استاد بهاءالدین خرمشاهی گردآوری و به قلم پژوهشگران مختلف نگاشته شده است و پس از سالها پژوهش در چهارجلد توسط نشر نخلستان پارسی در دسترس مخاطبان قرار گرفته است