بریده‌های کتاب مردی در تبعید ابدی: بر اساس داستان زندگی ملاصدرای شیرازی، صدرالمتالهین

بانو، ویرانه ایست این جهان. عمر، کفاف نمی دهد که آباد کنیم، غیرت رخصت نمی دهد که رها کنیم. اینگونه رها کردن نشانه ی دنائت است و جاهلانه مرمت كردن کردن، نشانه ی رذالت. درد ما این است، و خداوند خدا با ما خاموش است.

از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت یک چند نیز صحبت معشوق می‌کنم

ملّا نیز به شیوه شجاعانه خود گه‌گاه مزاحی می‌کرد و طنزی به کار می‌گرفت در باب اینکه شاهان مرجّح است از دانش بپرهیزند. چرا که هر کسی را بهر کاری ساخته‌اند؛ سلاطین را برای مجازات بی‌گناهان و دانشمندان را جهت درد کشیدن و خون دل خوردن و پیوسته در بیم آن بودن که مبادا بی‌گناه دانسته شوند و به همین دلیل است که گرد آوردن دانشمندان و زاهدان و ملّایان در دربارها هم به صلاح ملک و ملت نیست. زیرا صدای خوش از ساز میان تهی برمی‌خیزد. و بزرگان چون به شکم بارگی مشغول شوند از بزرگی جز شکم چیزی برای ایشان نمی‌ماند.

آیا حل شد آن مشکلی که هیچ مشکل نیست - مگر آن‌که تو بخواهی از آن مشکل بسازی؟

ابراهیم، شاید که در راهِ ویران کردنِ خویشتنِ خویش است و نمی‌داند.

پدر! فرزندان، اگر تهی مغز و خطاکار نباشند، به راهِ خویش می‌روند - هرچند از چشمه‌ی ایمانِ پیامبران می‌نوشند - که اگر چنین نبود، و فرزندانْ طریقت پدران را می‌پذیرفتند و پدران نیز طریقِ پدران را، و هر نسل، به متابعت از نسل پیش قدم برمی‌داشت، جهانِ امروز، جهانِ ماقبلِ تفکّر و تعقّل و حکمت بود؛ جهانِ آدمیزادگانِ بریده از جانِ در جستجوی ناپخته نان: جهانِ نخستینْ گناه: جهانِ تمرّد از حق و سقوط از پایگاهِ کروبی.

خداوندا! راه دو، ما در حکم واحد بر سر دو راهی می‌گذاری‌مان که چه کنیم ـ آنگاه که هیچ یک از دو راه را نمی شناسیم و از پایان هیچکدام خبر نداریم؟ بانوی بنده میگوید که بدِ روزگار قدری‌مان کرده است و ما را به انکارِ آن همه اختیار که به ما بخشیدی واداشته است. خداوندا مگذار!

_هدف دانش ، دانش نیست، حضور است و اقدام، پیوستن به خلق و خدمت به خلق،نه بریدن از جهان ملموس و محسوس و فرو رفتن در خویش. _میشود حرفی خلافِ آنچه همگان_به غلط_ میگویند گفت ؛اما آنگونه به ملاطفت گفت که همگان بپذیرند و تحقیر نشوند، نه آنکه همگان برانگیخته شوند و به مقابله برخیزند _انسان برای توانستن خلق شده است محمّد،نه نتوانستن. اگر خواست خدا بر ناتوانی انسان بود، از اصل،انسانی خلق نمیکرد. _آب فراوان است و به قدر نیاز همگان. ما اگر تشنه ایم و نیم تشنه، به حسابِ خالق باران و چشمه نباید گذاشت. _رسیدن به کمال،برای انسان، محتاج حرکت از نقطه یی ست به نقطه دیگر، و این حرکت نیازمند زمان است، و خداوند چنین مقدّر کرده که انسان نیازمند زمان باشد ...که خداوند او را، نه مجبور و نه مختار کرده بَل به او جوهر حرکت بخشیده تا بتواند به جانب کمال ، در پویش باشد اما به مطلق کمال دست نیابد.

ای محمد! آن دانشی که خداوند به تو می‌بخشد تا در اختیار همگان بگذاری، مطلقاً متعلّق به تو نیست تا بتوانی بر سر آن قمار کنی، بل از آنِ همگان است و ملک عام و امانت خاص. پس چنان لجاج مکن که تو و آن دانش را یکجا به دار بیاویزند، یا گردن بزنند، یا زنده زنده به خاک بسپارند.

- ای مُلّا شمسای نااهل! مدّتی‌ست مُشکلی داری که از من پنهان می‌کنی. زمانی، تو به من می‌گفتی: «هرچه در قلبِ شمسای گیلانی می‌گذرد، چنان است که گویی بر پیشانی‌اش نوشته شود - البتّه اگر مخاطب، صدرای شیرازی باشد.» اگر این نکته را بااعتقاد می‌گفتی، حال، چرا چیزی را در قلبت چنان نگه داشته‌یی که من قادر نیستم آن را بر پیشانی‌ات بخوانم؟ - خوانده‌یی و تجاهُل می‌کنی مرد! نه آن‌که امروز و دیروز خوانده باشی، که در همان نخستین روز که من در این شهر غریب، به دامِ صیّادی خیره‌سر افتادم و درمانده شدم و به زانو درآمدم و گریان خویش را به خانه رساندم، تو دانستی، تو دیدی، تو بوییدی؛ و این تو بودی که دانستنت را می‌خواستی از من پنهان کنی، نه من که نزد تو رسوا و بَرملا بودم...

مُلّاصدرا، باری، در بابِ بر آبْ رفتنِ عارفان _ که یکی از شاگردانِ دامْ‌گُستر، به غَرَض عنوان کرد _ چنان پُرشور و حال سخن گفت که گویی خود حاضر و ناظرِ بر این حرکت بوده‌است، و مجلس نیز به وَجد آمد و گرما گرفت و به ایقانِ و قوعِ کرامات رسید. آن شاگرد، فرصت غنیمت شمرد و صراحتاً پرسید:«پس شما معتقدید که می‌توان بر آب دریا راه رفت و فرو نرفت؟» ملا خندید و گفت:« اولاً، برو این دام بر مرغ دگر نه! که عنقا را بلند است آشیانه. ثانیاً اگر اراده‌ی انسان مومن، اتّصالِ به اراده‌ی حق کند، و به یقینِ توانِ مطلقِ حق برسد، از دیوارِ عمود به همان آسانی می‌توان بالا رفت که بر سنگِ سطحِ دریاها قدم برداشت، و در این حال، چشم، درونِ ستارگان را خواهد دید، و گوش نَواهایی را که از عرش می‌آید خواهد شنید، و تَن از تسلّطِ جاذبه‌ی خاک رها خواهد شد؛ امّا از اینها گذشته، به خاطر می‌آورم کلامِ مبارکِ آن شیخ را که فرمود «اگر بر هوا پَری، مگسی باشی، اگر بر آب رَوی، خسی باشی، دل به دست آر تا کسی باشی..» و تو طفل معصوم، دل که به دست نمی‌آوری، هیچ، دل و جان و ایمان را به بهای یک لقمه نان می‌فروشی و فخرِ فروختن می‌کنی..»

در بیم نباش بانوی من، که، تلخی همه یک دَم است و شادی، باقی...

هر عشقی اگر برخوردار از طهارت باشد، بخش از عشق به خداست، وعشقیست خدایی...اما..عشق به خدا را می‌توان در مکتب عاشقان به خدا یافت و با آن سیراب شد ، اما((عشق به دیگری))، ضرورتی است که از حادثه برمی‌خیزد ن ار اراده و به انتخاب ، وهمین کار را مشکل می‌کند. در به در که نمی توان به دنبال محبوب خاکی گشت

و گناه از همان جا آغاز می شود که ما موجودیتی را مستقلِ از وجودِ حق بپذیریم...

انسان برای توانستن خلق شده است محمد، نه نتوانستن. اگر خواستِ خدا بر ناتوانی انسان بود، از اصل انسانی خلق نمی‌کرد...

اعتقاد هم مثل عشق، دردسرها دارد. شاید که جنسِ عشق و اعتقاد یکی باشد و ما نمی‌دانیم.

«پدر! تقلید، در صورتی تقلید است که مقلّد، انسانی بالنّسبه فرهیخته و صاحبْ رای باشد. مقلّد باید که خودْ قدرتِ تشخیصِ نیک از بد، درست از نادرست، راه از بیراه را داشته باشد؛ اما گرفتارِ شکّ میانِ این و آن باشد. مقلّد، برای آن تقلید نمی‌کند که بارِ مسئولیت‌ها را از گرده‌ی خود بردارد بر دوشِ اهلِ فضل بگذارد. مقلّدِ مغلوب، تقلید را هم بی‌قدر می‌کند پدر...»

خدا کِشتی آنجا که خواهد بَرَد/اگر ناخدا جامه بر تَن دَرَد