بریده‌های کتاب مردی در تبعید ابدی: بر اساس داستان زندگی ملاصدرای شیرازی صدرالمتالهین

از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت یک چند نیز صحبت معشوق می‌کنم

ملّا نیز به شیوه شجاعانه خود گه‌گاه مزاحی می‌کرد و طنزی به کار می‌گرفت در باب اینکه شاهان مرجّح است از دانش بپرهیزند. چرا که هر کسی را بهر کاری ساخته‌اند؛ سلاطین را برای مجازات بی‌گناهان و دانشمندان را جهت درد کشیدن و خون دل خوردن و پیوسته در بیم آن بودن که مبادا بی‌گناه دانسته شوند و به همین دلیل است که گرد آوردن دانشمندان و زاهدان و ملّایان در دربارها هم به صلاح ملک و ملت نیست. زیرا صدای خوش از ساز میان تهی برمی‌خیزد. و بزرگان چون به شکم بارگی مشغول شوند از بزرگی جز شکم چیزی برای ایشان نمی‌ماند.

آیا حل شد آن مشکلی که هیچ مشکل نیست - مگر آن‌که تو بخواهی از آن مشکل بسازی؟

خداوندا! راه دو، ما در حکم واحد بر سر دو راهی می‌گذاری‌مان که چه کنیم ـ آنگاه که هیچ یک از دو راه را نمی شناسیم و از پایان هیچکدام خبر نداریم؟ بانوی بنده میگوید که بدِ روزگار قدری‌مان کرده است و ما را به انکارِ آن همه اختیار که به ما بخشیدی واداشته است. خداوندا مگذار!

_هدف دانش ، دانش نیست، حضور است و اقدام، پیوستن به خلق و خدمت به خلق،نه بریدن از جهان ملموس و محسوس و فرو رفتن در خویش. _میشود حرفی خلافِ آنچه همگان_به غلط_ میگویند گفت ؛اما آنگونه به ملاطفت گفت که همگان بپذیرند و تحقیر نشوند، نه آنکه همگان برانگیخته شوند و به مقابله برخیزند _انسان برای توانستن خلق شده است محمّد،نه نتوانستن. اگر خواست خدا بر ناتوانی انسان بود، از اصل،انسانی خلق نمیکرد. _آب فراوان است و به قدر نیاز همگان. ما اگر تشنه ایم و نیم تشنه، به حسابِ خالق باران و چشمه نباید گذاشت. _رسیدن به کمال،برای انسان، محتاج حرکت از نقطه یی ست به نقطه دیگر، و این حرکت نیازمند زمان است، و خداوند چنین مقدّر کرده که انسان نیازمند زمان باشد ...که خداوند او را، نه مجبور و نه مختار کرده بَل به او جوهر حرکت بخشیده تا بتواند به جانب کمال ، در پویش باشد اما به مطلق کمال دست نیابد.

ای محمد! آن دانشی که خداوند به تو می‌بخشد تا در اختیار همگان بگذاری، مطلقاً متعلّق به تو نیست تا بتوانی بر سر آن قمار کنی، بل از آنِ همگان است و ملک عام و امانت خاص. پس چنان لجاج مکن که تو و آن دانش را یکجا به دار بیاویزند، یا گردن بزنند، یا زنده زنده به خاک بسپارند.

- ای مُلّا شمسای نااهل! مدّتی‌ست مُشکلی داری که از من پنهان می‌کنی. زمانی، تو به من می‌گفتی: «هرچه در قلبِ شمسای گیلانی می‌گذرد، چنان است که گویی بر پیشانی‌اش نوشته شود - البتّه اگر مخاطب، صدرای شیرازی باشد.» اگر این نکته را بااعتقاد می‌گفتی، حال، چرا چیزی را در قلبت چنان نگه داشته‌یی که من قادر نیستم آن را بر پیشانی‌ات بخوانم؟ - خوانده‌یی و تجاهُل می‌کنی مرد! نه آن‌که امروز و دیروز خوانده باشی، که در همان نخستین روز که من در این شهر غریب، به دامِ صیّادی خیره‌سر افتادم و درمانده شدم و به زانو درآمدم و گریان خویش را به خانه رساندم، تو دانستی، تو دیدی، تو بوییدی؛ و این تو بودی که دانستنت را می‌خواستی از من پنهان کنی، نه من که نزد تو رسوا و بَرملا بودم...

هر عشقی اگر برخوردار از طهارت باشد، بخش از عشق به خداست، وعشقیست خدایی...اما..عشق به خدا را می‌توان در مکتب عاشقان به خدا یافت و با آن سیراب شد ، اما((عشق به دیگری))، ضرورتی است که از حادثه برمی‌خیزد ن ار اراده و به انتخاب ، وهمین کار را مشکل می‌کند. در به در که نمی توان به دنبال محبوب خاکی گشت

و گناه از همان جا آغاز می شود که ما موجودیتی را مستقلِ از وجودِ حق بپذیریم...

انسان برای توانستن خلق شده است محمد، نه نتوانستن. اگر خواستِ خدا بر ناتوانی انسان بود، از اصل انسانی خلق نمی‌کرد...

اعتقاد هم مثل عشق، دردسرها دارد. شاید که جنسِ عشق و اعتقاد یکی باشد و ما نمی‌دانیم.

«پدر! تقلید، در صورتی تقلید است که مقلّد، انسانی بالنّسبه فرهیخته و صاحبْ رای باشد. مقلّد باید که خودْ قدرتِ تشخیصِ نیک از بد، درست از نادرست، راه از بیراه را داشته باشد؛ اما گرفتارِ شکّ میانِ این و آن باشد. مقلّد، برای آن تقلید نمی‌کند که بارِ مسئولیت‌ها را از گرده‌ی خود بردارد بر دوشِ اهلِ فضل بگذارد. مقلّدِ مغلوب، تقلید را هم بی‌قدر می‌کند پدر...»

خدا کِشتی آنجا که خواهد بَرَد/اگر ناخدا جامه بر تَن دَرَد

و تو می دانی که سقوط، همیشه از یک نقطه آغاز میشود و همین قدر که به 《من بودگی》 خویش باز رسم، شوق رسیدن به زمین و باغ و مال و منال دنیا را نیز احساس خواهم کرد.

تقیه انکار به خاطر حفظ جان نیست بلکه انکار به خاطر حفظ جان و حفط جان به خاطر حفظ آرمان است

توکل با مرگ همانگونه بازی می کند که طفلی با فرفره ای...‌

و در ادب بی‌اضطراب، برای مخالفانِ کمتاب، زهری هست

زمانی که با زمانه خویش نساختی و با مسندنشینان و امربران ایشان کنار نیامدی، و آنچه را جاهلان می‌گویند ، جاهلانه باز نگفتی، لاجرم به تبعید ابدی روح گرفتار خواهی شد— حتی اگر در کنج منزلی در شهری ساکن باشی

هدفِ دانش، دانش نیست، حضور است و اقدام، پیوستن به خلق و خدمت به مخلوق، نه بُریدن از جهانِ ملموس و محسوس و فرورفتن در خویش.

جبران خطا در ذهن، آماده سازی خویشتن است برای آینده.