خواندن یوسا را با سور بز آغار کردم؛‌ با قله. بعد سراغ سردسته‌ها رفتم، اولین تجربه یوسا در داستان‌نویسی (1959) و بعد سراغ اولین رمانش، شهر و سگ‌ها (1963) یا همان «سال‌های سگی» که گلشیری روی کتاب گذاشته. از قله به دامنه.

با این حال همین کتاب هم که یوسای 27 ساله آن را نوشته،  اوجی است برای خودش؛ بسیار بالاتر از دیگران. خواندنی و با روایت‌های درهم‌تنیده و منسجم. شخصیت‌هایی پیراسته و با جزئیاتی به اندازه. توصیفی از نوجوانی و بلاهت،‌ نظم و نفع و تغییر انسان‌ها در بحران.

من سال‌های سگی را دوست داشتم و مرا مصمم‌تر به ادامه به پروژه یوسا کرد؛ گمانم هر خواننده‌ای نیز که پیچیدگی‌های داستانی آزارش ندهد از آن لذت ببرد. پیشنهادش می‌کنم و مطمئن از خواندنش پشیمان نمی‌شوید.
      

        می‌گویند این اثر بسیار شبیه محاکمه کافکاست و پشت کتاب هم به نقل از دیلی نیوز مصری نوشته است: «کافکا این بار از مصر برخاسته.»

همین توصیفات سبب شد در بین نمایشگاه‌گردی‌های امسال جزء چند خرید محدودم باشد. با این حال اگرچه از خواندنش لذت بردم و از شباهت دغدغه‌ها و مسائل نویسنده با واقعیت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی چند دهه اخیر جامعه ایران بسیار سر ذوق آمدم، باید بگویم تشبیه صنع‌الله ابراهیم به کافکا و این کتاب به محاکمه، پوشیدن لباس گشادی است به این رمان کوتاه؛ چراکه کمیته یا همان اللجنه خالی از دنیای رمزآلود کافکاست. توصیف‌های مه‌آلود کافکایی را ندارد و برخلاف نوشته‌های کافکا بسیار مقید به زمان و مکان است. انتقادش بسیار سرراست است و نشانه‌ها یا اندکند یا در همان مواجه اول قابل فهم. با این حال همانطور که گفتم دوست‌داشتنی است.

صنع‌الله ابراهیم در این داستان مختصر، دغدغه‌ها و مسائل خودش را دارد؛ مقلد کسی نیست و به نظر من تلاش می‌کند خودش باشد؛ با همان هویت شرقی در میانه عصر تغییرات. او در تلاش است استعمار به عنوان عامل بیرونی و خیانت به عنوان عامل درونی عقب‌ماندگی را هجو کند و با زبانی طنازانه، مخاطب را با چالش‌های یک کشور در حال توسعه عربی آشنا سازد؛ از واردات اجناس بی‌کیفیت آمریکایی تا  سلطه کوکاکولا و نفع افراد ذی‌نفوذ از واردات این اقلام؛ از خصوصی سازی و چپاول ثروت‌های ملی به دست تجار ذی‌نفوذ تا مردهای هزارچهره که یک روز تهیه کننده سینما هستند و یک روز تاجری گردن کلفت. 

در نهایت خواندن این داستان مختصر را پیشنهاد می‌کنم. آبرومند است و از خواندنش شرمنده نمی‌شوید.

پ.ن: نمیدانم چرا انتشارات تلاش دارد بگوید، روایت کتاب «نقد بی‌امان یک جامعه و ایدئولوژی حاکم بر آن است»! در هرحال راهکارهای زیادی برای فروش کتاب وجود دارد.
      

        مجموعه کتاب هفت گناه کبیره، حاصل پروژه دانشگاه آکسفورد است که طی آن هر یک از این گناهان توسط یکی از اساتید الهیات مورد بررسی قرار گرفته‌اند. پیش از این من حسد را خوانده بودم؛ کتابی نسبتاً خوب که با نگاهی واقع‌گرایانه به بررسی ابعاد رذیله حسد پرداخته بود و همین باعث شد ترغیب شوم برای خواندن سایر مجلدات این مجموعه. با این حال طمع ناامیدم کرد و بعید است به زودی میلی برای خواندن دیگر جلدهای این مجموعه داشته باشم.

در این کتاب مختصر، نویسنده مقدمه‌ای طولانی دارد و باقی کتاب هم ادامه همان مقدمه. مقدمه‌ای با این مضمون که دیگر نمی‌شود درباره طمع نوشت و مفهوم طمع از گناه بودن خالی شده و همین. گهگاه هم در این میان به توصیف نقاشی‌های کلیسایی در خصوص طمع می‌پردازد و حرف‌های شاعرانه‌ای از دست. پس ابدا کتاب به سراغ کاوش در خصوص منشأ و ابعاد طمع، این گناه اولین و آنچه برخی مادر گناهان نامیده‌اند، نمی‌رود و در همان مقدمه متوقف می‌شود.

در کنار کوتاهی محتوا، نحوه بیان مطالب نیز بسیار کند و غیرشفاف است با واژگان نامأنوس که شاید ترجمه نیز در آن بی‌تقصیر نباشد. با این همه طمع قابل پیشنهاد است، برای پاسخ به این سوال که چگونه این گناه بزرگ به بزرگ‌ترین انگیزاننده زندگی مدرن  تبدیل شد؟ البته که به نظرم کتاب حتی از پس پاسخ به این پرسش نیز برنیامده است؛ با این حال مقدمه بدی نیست.
      

        یک داستان تمام عیار! تلخ، به اندازه و بدون ذره‌ای زیاده‌گویی؛ آنقدر که فکر می‌کنی یک نفر نشسته تمام ماجراها را سانت به سانت و گرم به گرم اندازه گرفته تا مبادا ذره‌ای چیزی از داستان بیرون بزند. حالا شاید فکر کنید که در این میان طبعاً باید خلاقیت ذبح شده باشد؛ اما نه، خلاقیت و شگفتانه‌های این اثر نیز به اندازه دقت آن در اوج است و البته مناسب و به‌جا.

پ.ن: کتاب را تا چند صفحه قبل پایانش، پیش از آن سفر حج پرماجرا خواندم و باقیش ماند برای این روزها. در روزهای انفرادی گهگاه به داستانش فکر کردم و تصویرهایش را مرور. چه روزهایی بود...
      

        با چشم‌هایی که از بی‌خوابی می‌سوخت از در باب‌الجواد خارج شدم و به کتابفروشی حرم رفتم. هنوز آفتاب نزده بود و کتابفروشی بر خلاف هرجای دیگر حرم خلوت خلوت بود. گشتم دنبالی کتابی که تا ساعت 6 و باز شدن دفتر نذورات بیدارم نگه دارد و این کتاب را یافتم. کم حجم و به ظاهر خواندنی و همانجا بر یک صندلی چوب نشستم و خواندمش.

راستش آنچه توقع داشتم نبود. اگرچه خلاصه بود اما ملولم کرد و اگرچه قصد داشت جذاب باشد، جذبم نکرد. حرف‌هایی کلیشه‌ای و تکراری. با این حال تجربه دلچسبی بود از صبح خواب آلود یک روز شهریوری که با کتاب به سر شد.
      

        عصر همان روز اول، جمعه، شروع کردم به خواندن دیوارنوشت‌های سلول. یک جایی نزدیک در نوشته بود: «اطلب مصحف» یا چیزی شبیه این. همان لحظه، دکمه میکروفون سلول را زدم و گفتم مصحف می‌خواهم. گفت اجابت هیچ مطالبه‌ای مقدور نیست، مگر با اذن رقیب [مراقب] که یکشنبه می‌آید، یوم الاحد.

یکشنبه اما مراقبی نیامد و من چند باری باز درخواست کردم. روز بعدش هم و روز بعدش. به مسئول پخش غذا، به مسئول کانتر از طریق میکروفون و به هرکس که می‌توانستم با او حرف بزنم. صدبار: مصحف، مصحف، مصحف! 

صبح روز ششم، چهارشنبه، رقیب دریچه کوچک میان در آهنی آبی رنگ سلول را باز کرد و گفت: «ایرانی، مصحف! تفهم عربی؟» و یک قرآن قطع رقعی، چاپ مرکز طبع قرآن ملک فهد را روی دریچه گذاشت. رویش نوشته بود «هدیه خادم حرمین شریفین، ملک عبدالله بن عبدالعزیز، لایجوز بیعه». با شوق برداشتمش و بوسیدمش. خوش‌حال‌ترین بودم بین آن روزهای تنهایی. همان لحظه شروع کردم به خواندن و خواندم و خواندم. نشسته، ایستاده، دراز کشیده بر تشک. بیش از هر وقت دیگری می‌فهمیدم و آیات بر قلبم می‌نشست. یک روزه کل قرآن ختم شد و بعد از آن هم ۵ باری دیگر.

قرآن در ۷۰ روز زندان ذهبان رفیقم بود و چه خوش رفیقی. با آن به وجد آمدم، ترسیدم، اشک ریختم و خوشحال شدم. چیزهایی از قرآن فهمیدم که هیچ وقت پیش از آن متوجه‌شان نبودم و حالا امیدوارم توفیق رفاقت با این کتاب باشکوه برایم ادامه‌دار باشد. بیشتر از آن بخوانم و بیشتر درباره‌اش بنویسم. ان شاء الله.

پ.ن: عکس، قرآنی شبیه همان است که در زندان بود. البته هدیه ملک سلمان بن عبدالعزیز به مادرم در انتهای سفر حج و تازه چاپ.
      

        همیشه خلقیات انسان برایم محل کاوش بوده و جذاب. مدتی درگیر دروغ بودم و مدتی هم غرور و تکبر. حالا چند وقتی است درگیر حسدم و به نظرم عجیب‌ترین خلق انسان است و نیاز به دقت و تأمل فراوان دارد. 

در این حسد جوزف اپستاین ابدا نتوانسته از پس تشریح تمام جنبه‌های حسد، بربیاد اگرچه بسیاری از جنبه‌های آن را شکافته و به زعم خودش رمزگشایی کرده است.

با این حال برای آنکه بدانیم حسد، به عنوان یک اخلاق انسانی که گویا در ذات او خانه دارد، چه چیزی است و چه قدر پیچیده است، خواندن این کتاب اپستاین شروع خوبی است.

با این حال من کماکان به دنبال کاوش بیشتر درباره حسد خواهم بود و آن را در خود و در کتاب‌ها مطالعه خواهم کرد. شما هم اگر به مطالعه درباره ریشه‌های حسد علاقه‌مندید پیشنهاد می‌کنم حتما این کتاب را بخوانید.
      

        در مسیرهای نیم ساعته‌ای که از هتل به مسجدالحرام می‌رفتیم، خواندمش‌. درباره این کتاب مقالات و ریووها فراوان است و من هم قصد و اهتمام نوشتن یک ریوو درباره آن را ندارم. فقط می‌خواهم بگویم بخوانیدش، این کتاب ۱۳۶ صفحه‌ای یک شاهکار مختصر است که دستت را می‌گیرد با خود از ماوراءالنهر تا حجاز می‌برد. برایت بیت‌المقدس را به تصویر می‌کشد و مصر را با جزئیات توصیف می‌کند.
نترسید از ادبیات کهن که نکند سخت باشد خواندنش، نه! شیرین است و روان. یقین بدارید لذت خواهید برد.
      

        کتاب را یک هفته پیش از سفر حج شروع کردم و چند روز پیش در مکه، روی تختم در «هتل لابادارنا» تمام. حالا، در اول صبح یک روز گرم خردادماه، پیچیده در احرام، روی سجاده‌ام نشسته‌ام روبروی ضلع غربی کعبه و دارم این را می‌نویسم.

اما درباره کتاب. آن را در کتابفروشی باب الجواد پیدا کردم، اوایل اردیبهشت امسال‌ و تا قبل از آن اصلا نمی‌دانستم شهید بهشتی چنین کتابی دارد. رزق لایحتسب بود. یکبار هم در حرم گم شد و از بخش اشیای مفقوده باز جستمش.

«حج از دیدگاه قرآن» که اسم شناسنامه‌ای‌اش «حج در قرآن» است، حرف‌ها و تحلیل‌هایی قابل توجهی درباره حج دارد؛ از جنبه‌های اجتماعی تا جنبه‌های فردی و نقدهایی جدی‌تر به حجی که حالا برگزار می‌شود. نویسنده که بسیار دنیادیده است، حج را با نگاهی متفاوت از سایر متفکرین دیده و تلاش می‌‌کند وضعیت مطلوبی از حج را ترسیم کند، حجی‌ که مایه فخر و اتحاد مسلمانان باشد و بعد پیشنهادهایی برای حصول آن وضعیت ارائه می‌کند.

من این کتاب را نه فقط به کسانی که در آستانه سفر حج هستند که به هر مسلمانی که می‌خواهد کمی بیشتر با عمق حج، این واجب مغفول، آشنا شود، پیشنهاد می‌کنم؛ بادا که شوق حج و معرفت به آن در ما زیادت شود.
      

        کتاب سفرنامه‌ی حجی است در دهه هفتاد که گویا در ابتدای به عنوان پاورقی در یک روزنامه چاپ شده و بعد کتاب. اولین حسن کتاب تسلط نویسنده به زبان عربی است که سبب شده اتفاقات جذابی برایش در حج رقم بخورد و دیگر حسن اشارات مکرر کتاب به اعمال و مناسک که برای آموزش مفید است. اما عیب بزرگ کتاب عدم تسلط نویسنده به نگارش و زبان فارسی است. روایت‌ها مقطع‌ند و بدون هیچ خلاقیتی، گاهی هم که نویسنده به خیالش قدرت پرواز داده، آنچه نوشته شده بسیار توی ذوق می‌زند. در هر حال اگر می‌خواهید یک کتاب شسته رفته درباره حج و اعمال آن بخوانید، شاید این کتاب گزینه نسبتا مناسبی باشد اما اگر می‌خواهید از خواندن یک کتاب لذت ببرید و با نویسنده آن همراه شوید. ابدا فایده ندارد.
      

        کتاب در واقع دو کتاب است: «حقیقت حج» و «ذبح عامل حیات برتر». کتاب نخست پیاده شده سخنان نویسنده است پس از سفر حج در جمع دوستان و بخشی از آن حرف‌های کلی و بخشی تفسیر آیات مرتبط با حج. کتاب دوم اما یک سخنرانی منسجم است. بسیار بدیع و با تحلیلی عالی از مفهوم ذبح! چیزی که بعید است تا به حال به آن فکر کرده باشیم. برای آنکه بدانید با چه طرف هستید، مطلع بخش دوم کتاب را بخوانید:

« ما خواه ناخواه مردار زمین هستیم و مرده زمان. زمانه ما را به مرگ می‌سپرده و زمین از ما مرداری تهیه می‌کند؛ مگر قبل از اینکه زمانه نیروی ما را بگیرد و ما را به خاک مبدل کند و بگنداند، خودمان را ذبح کنیم.»
      

        کتاب را به صورت صوتی و با صدای دلنشین سید مهدی شجاعی شنیدم. دلنشین بود و جذاب و بیش از پیش مرا به توجه نسبت به مضامین ادعیه راغب کرد. خدایش خیر دهد سید مهدی شجاعی را بابت خلق چنین اثری.
      

        همیشه دوست داشتم کتابی درباره تاریخ علم فقه و اصول بخوانم و این کتاب تنها منبعی بود که معرفی می‌شد. با این حال کتاب بیش از آن که تلاش کند به مخاطبش شمایی از تاریخ علم اصول و فقه ارائه کند، بسیار در آرای برخی فقها و اصولیون وارد شده که عملاً‌ کتاب را به منبعی فقهی تبدیل کرده است. از طرفی از جزئیات زندگی و زمانه فقها و اصولیون که بیش از آرای آنان مورد نظر است، چشم‌پوشی شده. با تمام این اوصاف کتاب را نیمه‌تمام رها کردم و به کسی نیز خواندنش را توصیه نمی‌کنم. باشد که روزگاری منبع بهتری برای مطالعه تاریخ علم فقه و اصول بیایم.
      

        بعد اجتماعی تفسیر بسیار بالاست که البته با توجه به محتوای سوره صف و مخاطبان سخنرانی‌هایی که متن این کتاب از آن استخراج شده، موضوعی طبیعی است. با این حال مختصر است و خوشخوان، به نحوی که ترغیب شدم باقی تفاسیر منتشر شده از ایشان را هم بخوانم،‌ وفقنا الله فیه.
      

        پیشتر از جلال مدیر مدرسه، غرب‌زدگی، سفر به ولایت عزرائیل و چند داستان کوتاه خوانده بودم. خیلی به دلم ننشستند، برای همین هم تمایل چندانی به خواندن باقی کتاب‌هاش نداشتم اما وقتی قصد کردم کتاب‌هایی پیرامون حج بخوانم، خواندن «خسی در میقات» اجتناب ناپذیر بود. با این حال از همان شروع کتاب علیرغم سوءظنم، با روایت جلال همراه شدم و تا آخرش را در زمان کوتاهی خواندم.
اینکه چرا از خسی در میقات خوشم آمد؛ شاید بشود برایش این چند دلیل را تراشید. اول این که برخورد جلال به عنوان یک روشنفکر نه‌چندان معتقد با سفر حج،‌ از اضطرابم برای سفر پیش‌رو کم می‌کرد. دوم اینکه طنز جلال را بیش از کتاب‌های دیگرش در اینجا دیدم و سوم هم اینکه جزئیات جذابی در دل روایات بود که شیرینی آن را چندچندان می‌کرد.
با این همه، پرش‌های روایت و یکنواخت نبودن آن و نگاه و رفتار روشنفکرمأب جلال، آن‌جاها که از حد شرع خارج می‌شد، دل من را می‌زد که اینها نیز خاصیت جلال است انگار.
در نهایت، فکر می‌کنم خسی در میقات واقعا کتاب دلنشینی خواهد بود برای هرکس که سفرنامه دوست دارد، تاریخ می‌خواند و حج برایش یک پدیده جذاب است. بخوانیدش و لذت ببرید.