به نظرم ایده‌ی این نمایشنامه جسورانه و متفاوت بود، بطوریکه چند خط ابتدایی دچار تردید شدم که ایا اسامی آورده شده درست است یا تنها تشابه اسمی‌ست! در مقایسه با مرد بالشی که اخیرا خوانده بودم ضعیف‌تر بود اما کماکان،شخصیت پردازیهای خاص، همان قلم خشن،طنز‌ سیاه وگنجاندن داستانهایی دیگر در یک داستان را داشت.ضمنا این اثر آخرین نوشته‌ی مک دونا در حال حاضر است.

ماجرا از این قرار است که دو نویسنده‌ی بزرگ "چارلز دیکنز" و" هانس کریستین اندرسن" در این نمایشنامه در قالبی غیر متعارف، هر یک با زندانی کردن کوتوله‌‌ای سیاه، در جعبه‌ای کوچک به سبکی خشن و غیر انسانی، از آنها نگهداری و نوشته‌هایشان را به نام خود ثبت و اجرا می‌کنند...

** نه هر که نشان می‌دهد همان است**
حتی درخشان ترین ستاره‌ها گاهی پشت ابر حقیقت پنهان می‌شوند! آدمهای بزرگ نیز گاهی آنطور که نشان می‌دهند نیستند و خوب نقش بازی می‌کنند.
نژاد پرستی،سلطه جویی اشخاص،تاثیر نویسندگان بر افکار عمومی و تغییر یا شکل دهی به حقایق توسط آنها از دیگر مفاهیم این نمایشنامه بود.

      

        این کتاب را به جهت تحلیلهای علمی و اجتماعی که داشت،به دور از هر گونه سوگیری جنسیتی، خواندم و باید بگویم محتوای آن برایم بسیار جالب بود با دانستن این مطلب که جهان به طور پیش فرض مردانه است! نیازهای زنان در بسیاری از طراحیهای شهری و اجتماعی،تصمیمات سیاسی و اقتصادی حتی ساخت تجهیزات پزشکی و یا رفاهی نظیر حمل و نقل ،نادیده گرفته شده است. نویسنده اگر چه نگاهی فمینیستی به این موضوع دارد اما از آن جهت که با داده‌های آماری گسترده و مستند صحبت میکند برای علاقمندان به تحلیلهای علمی و اجتماعی نیز جالب است.
      

        این نمایشنامه درباره خانواده‌ی معمولی خوشبختی‌ست که با برملا شدن رازی زندگی‌شان دچار دگرگونی می‌شود.داستان در ظاهر همین قدر ساده و به دور از پیچیدگی خاصی ست.اما چیزیکه در انتها ذهن خواننده را درگیر خود میکند این است که آیا گفتن حقیقت همیشه به نفع افراد است؟یا گاهی پنهان کردن حقیقت باعث ایجاد آرامش،هر چند ظاهری، در زندگی اشخاص نمی‌شود؟
بخش زیبای نمایشنامه تقابل دو شخصیت داستان است: یکی اصرار بر بیان حقایق دارد ولو به ضرر، و دیگری بر این نظر است که زندگی گاهی به دروغهایی نیز احتیاح دارد....

**از یک آدم معمولی دروغ زندگیش رو بگیر اونوقت خوشبختی یک دفعه در وجودش میشکنه**

      

        نمایشنامه‌‌ای زیبا و قابل تامل بود.حکایت زندگی زن و دختری که در تمام عمر عروسکی بیش در دست عزیزانش نبوده است.فرصت رشد فکری و شخصیتی چندانی به او داده نشده و حال برای اثبات خود حرکتی دور از اندیشه انجام می‌دهد که اگر چه تلخ اما همان ماجرا سرانجام باعث به خود آمدن او شد!... "عروسک خانه"از زوایای مختلف جای بسی تامل دارد.
      

        کتاب را به جهت معمایی و رازآلود بودن آن انتخاب کردم.معماها و درگیری‌های ذهنی ابتدای داستان خوب بود اما انقدر شلوغ و دور از ذهن شد که تنها ادامه دادم تا انتهای داستان و پایانبندی نویسنده را بخوانم.درست است که وقت زیادی از من گرفت اما خوشحالم از این بابت که آنقدر کتابهای قوی‌تری خوانده‌ام که کتابی با این حد تعریف و تمجید! انتظاراتم را برآورده نکرد و برایم در سطح پایینی قرار داشت.در کتابهایی که میخوانم چیزی بیشتر از نشان دادن مسیر توسط یک روح میخواهم....

      

        *لذت به عکس می‌ماند.لذتی که در کنار دلدار حس میکنی نگاتیفی بیش نیست.آن را بعد که به خانه رفتی ظاهر می‌کنی،هنگامی ‌که تاریکخانه‌ی درونی ات را دوباره در اختیار داری که تا زمانی که با دیگرانی رویش به رویت بسته است.**

جلد دوم هم تمام شد و باید بگم خیلی بیشتر از جلد اول دوستش داشتم. نگاهی عمیقتر،بیان احساساتی خالصانه‌تر و در کل راوی پخته‌تر شده بود.دیدگاهی که به مسائل پیرامونش داشت برایم لذت‌بخش بود.
او که حال درگیر احساسات و تجربه‌ی عشقهایی در یک نگاه است،دچار آزمون و خطاهایی می‌شود که وقایع کتاب دوم را رقم می‌زند.
      

        تلخ،غم‌انگیز و در عین حال بسیار زیبا بود.روایتهایی از مهاجرت دختران ژاپنی به امریکا به عنوان "عروس‌های پُستی "با هزاران امید، که به یاس تبدیل می‌شود.اتفاقاتی تلخ و عجیب که از زبان این دختران در زمان و مکانهای مختلف تعریف می‌شود.
سالها با تمام مشقات می‌گذرد و باز محکوم به مهاجرت میشوند با این تفاوت که دیگر امیدی در دلهایشان نیست!
کتاب سبکی مستند‌گونه دارد و برگرفته از داستان زندگی این دختران است و نه عینا همان افراد و وقایع. با این حال اثرگذاری و تصویرسازی آن بسیار عالی و ملموس است.

گاهی با اشخاصی روزگار می‌گذرانیم که شاید به چشم‌مان نیایند، غافل از تاثیر ناخودآگاهی که بر زندگی و انتخابهای ما دارند.بخش زیبا و به یادماندنی کتاب برایم همین قسمت بود...جاییکه فرهنگ دختران ژاپنی بی‌صدا اثر گذاشته بود و بعد از رفتنشان حس شد.
      

        تلاش برای التیامِ رنجِ دیگری
"موضوع بر سر امید بود.چیزی مقدس‌تر از زندگی"
ساده و دوست داشتنی بود مثل همان دوران کودکی...
      

        همیشه درباره‌ی اهدای عضو، جان آفرینی و جنبه‌ی مثبت این عمل شنیده‌ایم.اما آیا از حس و حال خانواده‌ی مصیبت دیده در آن لحظه‌ی تصمیم گیری هم می‌دانیم؟آیا این زندگی‌بخشی جنبه‌های دیگه‌ای هم دارد؟چقدر این عمل در مراکز اهدای عضو عادی و روزمره تلقی می‌شود؟ و یا نه،شاید برای آنها هم هر روز مرگ عزیزانی تازه می‌شود.
هر چند این موضوع حرف اصلی داستان نیست اما نویسنده از این بستر استفاده می‌کند تا نشان دهد آدمها با درد و رنجِ مشابه یا مشترک، حس همدردی بیشتری نسبت به هم دارند. علاوه بر آن به تفاوتی که در پذیرش سوگ و کنار آمدن با آن دارند می‌پردازد.

این موضوع ناخودآگاه من را یاد فیلم  "detachment" انداخت ،اینکه چطور درد مشترک، حس همدلی و درک متقابل را در انسانها تقویت میکند.البته هر کدام با رویکردی متفاوت به این موضوع پرداختن.

اما "رها می‌کنم"

داستان با جملات و توصیفاتی زیبا و تلخ از زبان مردی روایت می‌شود که به قول خودش شغلش این است که از "مرده‌ها میگیرد تا به زنده‌ها بدهد".
نگاه و برداشت او نسبت به مرگ، از دست دادن عزیزان و حتی ارزش زندگی تلخ، اما قابل تامل است.
در این بین نگاهی نقادانه به مسائل فرهنگی و اجتماعی نیز دارد که از دریچه‌ی نگاهِ فردِ سوگوار و مصیبت دیده، جور دیگریست و رسیدن به نوعی پوچی و بی‌ارزشی زندگی را می‌شود در آن دید که از عدم پذیرش سوگش می‌آید هر چند در انتها تغییر می‌کند.

او غمِ فقدان و شوکِ از دست دادن ناگهانی را به خوبی درک میکند، چرا که به تازگی همسرش را از دست داده و به دلیل شغلی که دارد گویا لحظه‌ی شنیدن خبر فوت همسرش هر روز برایش زنده می‌شود.از لحظه‌‌ی وارد آمدن این شوک،مرور آخرین دقایق با عزیزِ از دست رفته تا پذیرشِ این غم ... همه را به خوبی حس میکند.

نویسنده به دور از کم‌ارزش کردن عمل اهدای عضو، بلکه از زاویه‌‌ای دیگر، به بیان حس و حال افرادی می‌پردازد که یا خود در این موقعیت سخت قرار گرفته‌اند و یا در مقام کارمند و پرسنل وظیفه‌ی ابلاغ و هماهنگی آن را دارند.  
"رها می‌کنم" خط داستانی خاصی ندارد اما با فلش‌بک‌های از گذشته و حال، و همراه کردن ما با حضور شخصی مصیبت دیده در این مرکز ،داستان را در سبک خود شکل می‌دهد و پیام اصلی که همان ارتباط انسانی و همدلی در درد مشترک است را به خوبی بیان می‌کند.

 نویسنده تقابل خلاقی نیز به کار برده است، آنهم در کنار هم قرار دادن دو کارمند مرکز اهدای عضو که یکی از آن دو خود مصیبت دیده‌ایست . او خوب می‌داند در سخت ترین لحظاتِ شنیدنِ از دست دادن عزیزش، چطور فردی که مقابلش نشسته می‌تواند در عادی‌ترین دقایق زندگی، درگیر روزمرگی خود و فارغ از حس همدردی واقعی، نسبت به او باشد و تنها بر حسب وظیفه و شغلش جملاتی از سر همدردی بگوید.این موضوع و جریان زندگی عادی برای اطرافیان در سرتاسر کتاب به خوبی نشان داده شده بود. که به نظرم این انتخاب نویسنده به درک بیشتر احساسات افراد، در مواجهه با چالشهایی مشترک در زندگی، عالی بود.

"رها می‌کنم" کتابی کم‌حجم با توصیفاتی تلخ اما زیبا بود. اگر‌ چه درباره سوگواری و تفاوت در قدرت پذیرش افراد بسیار خوانده‌ایم اما در این کتاب پرداختن به موضوع مهمی مثل اهدای عضو از دریچه‌ای دیگر را دوست داشتم و پیشنهاد برای خواندنش دارم.

      

        "محتوم" یا به عبارت ساده تر " تعیین شده" کتابی‌ست که با مثالهای فراوان بر پایه آزمایشات و مستندات علمی به این موضوع می‌پردازد که عناصر پنهانی در تصمیم گیریهای ما وجود دارند. زمانیکه که ما خیال میکنیم انتخابی آزاد و از روی اراده داشتیم، انتخابی بوده به واسطه جمع جبری این عناصر پنهان و پشت پرده.

کتاب پر از پژوهشهایی ست که اگر زمینه‌ی آشنایی با این سری مباحث علمی و زیست شناسی را نداشته باشیم ممکن است حوصله سر بر و نامفهوم باشد. پژوهشها و مقالات آورده شده اگر چه چاپ هم شدند اما اینکه چقدر سندیت دارند و یا چقدر قابل تکرار هستند چیزیست که جای سوال دارد؟!

ساپولسکی در این کتاب از همه جا و از هر دری مثالی آورده است.  از تصمیمات قضات،جراح ،معلم، گیاه شناس،تاثیر روز تولد،رنگ مورد علاقه، سطح رفاه خانواده،گذشته‌ی ما،کودکی و حتی تروماها ....
همه را مورد کنکاش و بررسی قرار می‌دهد اما در عین حال که صحبتهایش به نوعی درست است اما به هر حال ممکن است تعدادی از این پژوهشها و مقالات نیز درست نباشند و عوامل تاثیرگذار دیگری نیز در این پژوهشها دخیل باشند. یا حتی ممکن است دیگر تکرار نشوند. به نوعی از کلام خودش بر علیه خودش می‌شود استفاده کرد.


از منظر علمی و پژوهشی در این کتاب می‌خوانیم که در یک تصمیم و حرکت ما عناصر پنهان بسیاری اثرگذارند. مثل تستسترون(تستوسترون) و اکسی توسین که قضاوتها و انتخابهای ما را دستخوش تغییراتی میکنند.

کتاب را از جهت مقالات و پژوهشهایی که آورده بود دوست داشتم و دنبال پاسخی برای جبر یا آزادی اراده نبودم. برای درک بهتر کتاب نیز از پادکست جناب مکری بهره گرفتم که بسیار پر بار بود.

در این بین نیز با مقاله "گوردون پنیکوک" در باب "حرف مفت" آشنا شدم .این که ما تا چه حد نا آگاهانه چرت و پرت ها را می‌پذیریم؟! یا چقدر مردم می توانند "حرف مفت‌ها" را بپذیرند؟!

به درصد قابل توجه ای از مخاطبین وقتی یکسری حرفهای بی سر و ته و مبهم بزنیم که نتوانند بفهمند، واکنش‌شان این است که خیلی عمیق بود! خیلی جالب بود! دنیایی از علم بود!
یا نمی‌فهمند یا خیال میکنند که فهمیدند می‌گویند عجب چیزی بود!
گوردون آن اصطلاح را " حرفِ مفتِ به ظاهر عمیق" می‌نامد. استفاده از لغات شیکی مثل کوآنتوم،تشعشع،کیهان عدم قطعیت...که به ظاهر عمیق هستند ولی در مطلب ارائه داده شده قابل فهم و مرتبط نیستند.
      

        دردِ از دست دادن یکی از اعضای خانواده بدترین درد است.
 اینکه بعد از این اتفاق ناگوار چه بر سر افراد خانواده خواهد آمد، یا چقدر زمان خواهد برد و یا چگونه با فقدان این حلقه‌ی گمشده از زنجیره‌ی خانوادگی کنار خواهند آمد ، چیزیست که در این داستان مرور میکنیم .‌"میک هارته اینجا بود" داستانی‌ست درباره‌ی سوگواری،درباره‌ی حس این درد و رنج عمیق.

داستان از زبان "فیبی" دختر نوجوانی روایت می‌شود که در یک روز عادی، کاملا اتفاقی برادرش را از دست می‌دهد و از آنجا به بعد است که با زبانی ساده به بیان احساسات ، برداشتهای متفاوت و چگونگی پذیرش افراد خانواده و اطرافیان به این غم بزرگ می‌پردازد.
شاید خیلی از ما این شانس رو داشته باشیم که هنوز به این درد و فقدان ابدی مبتلا نشده باشیم اما توصیفات کتاب آنقدر ملموس و قابل درک بود که خواننده کاملا با افراد خانواده در این غم همراه می‌شود.
در این کتاب خواهیم دید که مرگ نزدیکان چطور دید تازه ای به بعضی مسائل می‌دهد و ارزش بسیاری از چیزها حتی پیش پا افتاده ترین ‌ها نیز رنگ و بوی دیگری به خود خواهند گرفت؛ یعنی به شکلی متفاوت ارزش زندگی به ما فهمانده خواهد شد. به گفته‌ی فیبیِ داستان" بهش میگن دیدن دور نمای زندگی.اونجا که دیگه خط اتوی شلوار چندان مهم نیست و همبرگرها در شکل و اندازه‌های مختلف درست می‌شوند".به بیان دیگر افراد خانواده‌ی غم دیده هرگز آن خانواده‌ی قبلی نخواهند شد. میخندند،راه میروند،زندگی میکنند اما...با دیدی کاملا متفاوت از قبل.

موضوع جالب دیگری که در داستان به زیبایی نقل شده بود اهمال کاری بود.جایی که کار اشتباهی می‌کنیم،شانس همراهمان میشود ، جان سالم به در می‌بریم، و این دفعات شانس زیاد می‌شود و ما گمان می‌کنیم قرار است هر دفعه خوش شانس باشیم اما.....درست در جاییکه خیالمان راحت است آنچه نباید، می‌شود!
"میک هارته اینجا بود" داستانی کوتاه، دردناک و زیبا بود
      

        در شلوغترین روزهای آخر سال خواندن این مجموعه را آغاز کردم تا با ریتم آرام و فضای توصیفی کتاب کمی از هیاهو به دور باشم و الحق که برایم چیزی بود شبیه یک گپ خودمانی با دوستی صمیمی. 
 از خاطرات کودکی اش گفت از ریزترین احساسات و ترسهایش و حتی از عشقهای آن دوران .در کل جلد اول بیشتر به جهت آشنایی با افراد خانواده و اطرافیانشان بود. 
جملاتی زیبا و مفهومی در داستان بیان میشد که عمیقا انسان را به فکر فرو می‌برد" که چه برداشت زیبایی! و یا چقدر درست به این موضوع نگاه شده است! "
      

        به خاطر ندارم با صفحات پایانی کتابی انقدر اشک ریخته باشم! و تلخ‌تر از آن ...به خاطر ندارم کتابی درباره‌ی سوگ فرزند خوانده باشم
"همنت" برایم اولین بود در هر دو مورد...

" اگنس" دختریست روستایی که ویژگی‌های خاصی را از مادرش به ارث برده است. با آموزگار روستا ازدواج میکند و صاحب ۳ فرزند به نام‌های سوزانا، جودیث و همنت می‌شود. اما چندی بعد با آمدن بیماری طاعون زندگی او و خانواده اش دست‌خوش تغییراتی می‌شود...

این بخشی از ظاهر داستان است.در واقع همنت، به نوعی، برداشتی تخیلی از زندگی تنها پسر ویلیام شکسپیر و چگونگی شیوع بیماری طاعون است که در بستر داستانی زیبا و تاثیر گذار روایت می‌شود.

اوفارل در این داستان بسیار چیره‌ دستانه با توصیفاتی دقیق و ملموس، داستانی تاریخی را ،در زمان و مکانی امروزی‌تر ،برای خوانندگان معاصر ، به این زیبایی به رشته‌ی تحریر درآورده است که از ابتدا تا انتها خواننده مجذوب توصیفات و حتی غمِ حاکم بر آن خواهد شد.حرف اصلی داستان نشان دادن تصویری از فقدان و اندوهِ از دست دادن عزیزان است. اینکه در مواجهه با غم، هر کدام از ما واکنش و آستانه‌ی تحمل متفاوتی داریم و برای تخلیه‌ی احساس و کنار آمدن با آن راه‌های متفاوتی در پیش می‌گیریم.

در اینجا نیز اگنس و همسرش شیوه‌ی متفاوتی را برای تحمل این درد و رنج داشتند.
صفحات پایانی کتاب و رو به رو شدن با چهره‌ی واقعی پدرِ همنت، ذهنیت و چگونگی تاب‌آوری او بسیار برایم تلخ و نشانی از عشق و علاقه‌ی او به خانواده اش بود.در اندوهِ از دست دادن عزیزان،حسرتِ دیدار دوباره است که باعث فزونی غم میشود. پدرِ همنت با کاری که کرد توانست آنچه چشم از دیدنش قاصر بود خلق کند....

اوفارل در مقایسه با داستان هملت حرکت‌ هوشمندانه‌‌‌ای نیز داشت که دوست داشتم. آنهم تغییر زاویه‌ی ارتباطی بین پدر و پسر در هملت و مادر و پسر در همنت بود.

این جمله زیبا را نیز در مصاحبه اوفارل درباره پایان "همنت" خواندم که دوست داشتم:
**به نظر می‌رسد این نمایش يك پیام یک طرفه از سوى يك پدر در يك قلمرو به پسرى در قلمروى دیگر باشد**
      

        "کوچه ابرهای گمشده"، رمانی بی‌تکرار در بستر وقایع انقلاب، فرار شاه و دوران جنگ است، که به دلیل استفاده از تشبیهات و استعارات زیبا و پیچیدگی خاص در متن آن ، علاوه بر  داستانی تلخ و گیرا ، لذت خواندن متنی زیبا را نیز به خواننده خواهد داد.

"کارون" کودکیست جنگ زده که خانه و کاشانه، خاطرات کودکی و حتی پدر و مادرش همراه اولین خمسه‌خمسه‌ها از هم پاشیده است. بعد از آن زندگی خود را در شهری غریب، روی کانتینری در پارک، از صفر شروع ‌می‌کند.حال او جوانی‌ست نه روشنفکر و نه فعال سیاسی. تنها روبه‌روی دانشگاه، بساط کتاب پهن می‌کند و کارش خرید و فروش کتابهای قدیمی ست.

داستان در ابتدا حالت وهم‌ گونه‌ی فوق العاده ای دارد، با رفت و برگشتهایی به حال و گذشته.این خواننده است که باید از لابلای خیال و واقعیت تکه‌های پازل را پیدا کند تا بداند قرار است در داستان به دنبال چه چیز باشد.
در کنار این مرور خاطرات و حال و هوای وهم آلود ،داستان موازی دیگری به همان زیبایی و حالتی معما‌ گونه، در کنار خط اصلی داستان روایت می‌شود که بر جذابیت آن می‌افزاید. ذهن خواننده مدام درگیر ارتباط بین شخصیت‌ هاست تا بتواند خط داستانی را به دست بگیرد که حداقل تا چند فصل ابتدایی چنین اتفاقی نمی‌افتد.

مرور خاطرات جنگ، التهاب کوچه‌ها، تغییر مداوم راوی‌ها، کشف رابطه‌ی شخصیتهای داستان .... همه، بخشی از زیبایی کتاب بود.از موضوع داستان و تلخی آن که بگذریم، به جرات می‌توانم بگویم، این داستان اگر ساده نوشته شده بود این همه جذابیت پیدا نمیکرد! متن نمادی و استعاری آن، بخش تکمیل کننده‌ی زیبایی کوچه‌‌ ابرهای گمشده است.

بحثهای بسیاری درباره‌ی این کتاب وجود دارد که باعث شده آن را رمانی" مباحثاتی" بنامند. منتقدان ادبی نقدها و دیدگاه‌های متفاوت و متناقضی در باره‌ی آن دارند که با جستجویی کوتاه می‌توان به آنها دسترسی داشت. اما یک نکته مهم را دوست داشتم اینجا ذکر کنم،آن هم  وجود "کرگدن" در داستان بود که استعاره‌ای ست  از شخصیتِ خودِ " کارون ".سالهایی که بر او گذشته، رنجهایی که تحمل کرده و پوست و پینه‌های زمختی که با توده‌ای از خاطرات و رنجها بر تَنَش نشسته است....

برخی مقایسه‌ها و شباهتهایی نیز بین این اثر و "بوف کور" صادق هدایت صورت گرفته است، که خواندنش به گره‌گشایی بیشتر  کمک خواهد کرد.حتی نکات جالبی که شاید توجه‌‌ای به آن نداشتیم نیز به چشم خواهد آمد. 
و یک نکته جالب! سایه‌ی" مرگ اندیشی" در داستان و خودکشی‌های پیاپی شخصیتها، به روایتی، همان ذهنیت خود نویسنده است که در انتها، خودش نیز بدان دچار می‌شود....

و در آخر ،زیباترین توصیفی که برای این کتاب خواندم این بود:
"خواننده‌ای که به سراغ رمان «اسدی» می‌رود، گویی چون «آلیس» به «سرزمین عجایب» می‌رود که همه چیز و کس برایش ناآشنا و پرسش‌انگیز است، زیرا جنگلی از یادهای از هم گسیخته و رخدادهایی است که هیچ‌گونه پیوند مستقیمی با هم ندارند"

      

        "هابو"  به معنی "طلایی"، پسر سیزده ساله ایست که خواسته و ناخواسته از سمت خانواده و اطرافیان طرد میشود.
مثل بقیه نمی‌تواند به مدرسه برود و به دلیل ضعف در بینایی، خواندن و نوشتن را به خوبی بلد نیست.
پدرش بعد از تولد او خانواده را ترک می‌کند و از آن زمان مادر، خواهر و برادرهای هابو مجبور می‌شوند کار کنند تا از عهده مخارج زندگی بر آیند.
تمام این اتفاقات یک دلیل داشت و آنهم اینکه هابو "زال" بود! پوست بدنش بر خلاف خواهر و برادرهایش سیاه نبود، سفیدِ مایل به طلایی بود.
** زالی وضعیتی ژنتیکی است که در آن پوست فرد مبتلا به دلیل ناتوانی در تولید ملانین، سفید می‌شود.زالی در مناطق آفریقایی، پنج برابر بیشتر از اروپا شایع است اما به آن اندازه پذیرفته شده نیست.افراد زال چشمهای ضعیفی دارند و مستعد ابتلا به بیماریهای پوستی هستند.به دلیل دید ضعیف‌شان معمولا در آفریقا به مدرسه نابینایان فرستاده میشوند . هر چند که این مدارس مناسب نیازهای آنها نیست.عمر متوسط آنها نیز بین سی‌وپنج تا چهل سال است و در بیشتر موارد نیز علت مرگ آنها به دلیل سرطان پوست است.**

نیمه‌ی اول کتاب، توصیفات و هیجانی که در روند داستان بود بیشتر دوست داشتم.اینکه هابو به دلیلی غیر ارادی، از سمت جامعه و اطرافیان مورد خشونت و بی‌مهری قرار می‌گرفت برایم تلخ و دردناک بود. در نیمه‌ی دوم ،داستان به نظرم کمی ضعیف شد. اما از اینکه بالاخره شرایطی فراهم شد تا کمی از حسِ‌خشم و بی‌ارزشی هابو کاسته شود، خوشحالم. اینکه توانست استعداد خودش را کشف کند و برای ادامه‌ی زندگی برنامه‌ای داشته باشد. صحبت‌های نویسنده در انتهای کتاب نیز مفید بود.