کتاب سفرنامه نویسنده به بوسنی و هرزگوین جهت شرکت در مراسم مارش میرا است.
مارش میرا پیاده روی سه روزه ای در جاده ای جنگلی است که مسلمانان بوسنی برای نجات از کشتار صرب‌ها در سربرنیتسا، از آن قصد فرار کردند اما این جاده نجات برای خیلی ها جاده مرگ شد. در مجموع در چند روز، بیش از هشت هزار نفر توسط جلادان صرب به شهادت رسیدند.
نویسنده در حین پیاده روی و گشت و گذار در دیگر نقاط بوسنی، به ماجراهایی از جنگ و این کشتار می‌پردازد که بسیار تلخ است.
با همه گریز زدن ها و حتی زبان گاه طنز نوبسنده در بخش‌های مختلف کتاب، انقدر ماجراهای کشتار سربرنیتسا تلخ است که قلب آدم از خواندنشان درد می‌گیرد و به شخصه نمی‌توانستم پشت هم بخوانمشان...
        

          «معصومه صفایی راد» یک جوان دهه هفتادی یکی از افرادی است که در دومین سفر ایرانی¬ها به بوسنی سفر می¬کند و خاطرات سفرش را در کتابی به نام «به صرف قهوه و پیتا» منتشر می¬کند. 
نویسنده قبل از شروع سفرنامه در مقدمه کتاب به طور مختصر به تاریخ بوسنی و جنگ میان بوسنیایی¬ها و صرب¬ها را می¬پردازد و در نهایت به مارش میرا می¬رسد.« از سال 2005 هرساله مراسم پیاده¬روی به نام "مارش میرا" به یاد کشته¬شدگان این نسل¬کشی انجام می¬شود. "مارش" همان پیاده¬روی است و "میر" به بوسنیایی یعنی صلح. این پیاده¬روی صلح در روزهای هشتم، نهم، و دهم جولای برگزار می¬شود و شرکت¬کنندگان مسیری در حدود صد و ده کیلومتری را بر خلاف جاده¬ئ مرگ طی می¬کنند؛ از نزوک تا سربرنیتسا و روز یازدهم جولای در قبرستان پوتوچاری مراسم یادبودی برای کشتگان برگزار می¬کنند. و ما برای این به بوسنی و هرزگوین آمده¬ایم؛ مارش میرا» سفر از استانبول و با پرواز غیرمستقیم به سارایوو شروع می¬شود. نویسنده¬ئ کتاب با نگاه جزئی¬نگر زنانه از جزئیات غافل نمی¬شود
معصومه صفایی راد در سفرنامه¬ئ خود فقط به شرح وقایع و اتفاقات نمی¬پردازد. بلکه سعی می¬کند در همین سفر کوتاه تا حد امکان به خرده¬فرهنگ¬ها ، و به تاریخ و جغرافیای مقصد توجه کرده و همه را در حافظه¬اش ثبت کرده است.
طعم قهوه¬های بوسنیایی را قبل¬تر چشیده بودم. بعد از بازگشت اولین گروه ایرانی قهوه¬ئ بوسنیایی بین ایرانی¬ها باب شد. قهوه¬ای غلیظ و به شدت تلخ. این قهوه¬ها نحوه¬ئ سرو جالبی هم دارند. سینی، قهوه¬جوش، فنجان و قندان همه مسی هستند. یکی از دستاوردهای سفر رفتن انتقال فرهنگ است. مخصوصاً اگر سفر هدف¬دار باشد. بعد از سفر گروه اول به بوسنی و به اشتراک گذاشتن تجربیات¬شان در دنیای مجازی نام بوسنی و سارایوو دوباره در ایران بر سر زبان¬ها افتاد.
ایرانیان سالها بنا به دلایل سیاسی از این حرکت جمعی دور نگاه داشته شده بودند اما این سفر و سفرنامه¬های مجازی پنجره¬ای به یک دنیای جدید را  باز کردند. سفرنامه¬های مجازی احتمالاً برای مخاطب جذاب¬ترند. چون در لحظه اتفاق می¬افتند و عکس و فیلم¬های رنگی حس و حال ماجرا را بهتر منتقل می¬کنند.  اما ماندگار نیستند. سفرنامه¬های مکتوب، هم ماندگارترند و هم می¬توانند همراه با تحلیل باشند. قطعاً هر کسی از دید خود پدیده¬ها و وقایع را تحلیل می¬کند. مثلاً  به احتمال زیاد تحلیل یک دختر جوان با یک استاد دانشگاه پا به سن گذاشته متفاوت خواهد بود. نه تنها تحلیل بلکه حتی نوع نگاه و برداشت از موضوع. یا بیان حس و حال. بنابراین یک سفرنامه به تنهایی قادر نیست همه¬ئ آنچه که اتفاق افتاده را به طور کامل روایت کند. سفرنامه-های متعدد و نگاه¬های مختلف نقش یک تکه از یک پازل بزرگ را بازی می¬کنند. در کنار هم قرار گرفتن این تکه¬هاست که تصویر کامل¬تر و منسجم¬تری ارائه می¬دهد. سنت سفرنامه‌نویسی در فرهنگ ما یک سنت فراموش شده است و تا حدودی بی¬اهمیت به نظر می¬رسد. مخصوصاً به دلیل رونق فضای مجازی و شریک کردن مخاطب در لحظه. گرچه کیفیت هر سفری هم به اندازه¬ای نیست که ارزش نوشتن سفرنامه را داشته باشد. اما سفر مهمی مثل شرکت در مارش میرا به خاطر ابعاد سیاسی اجتماعی فرهنگی¬اش قطعاً سفر مهمی است و نویسنده¬ئ این کتاب کار قابل تقدیری انجام داده است. 
        

          میتونم بگم مهمترین چیزیکه باعث شد با علاقه تا انتهای کتاب رو بخونم، قلم گیرای نویسنده بود. جزئیات جذاب و توصیفات زنده‌ای که نویسنده داشت، سفرنامه کشوری که فقط اسمش غم رو روونه دل آدم میکنه( چه برسه به روایت مصیبتهای آوارشده روی سر مسلمانانش)  برام دلچسب کرد. 
سفرنامه‌ی شیرینی بود:)
        

          یک جایی آخرای کتاب نویسنده به این شعار رایج بین خودمون اشاره میکنه که طرف رو میخوای بشناسی باش برو سفر ، بعد خودش اضافه میکنه که خودت رو هم میخوای بشناسی برو سفر.
حالا چه سفری؟ سیاحتی؟زیارتی؟ ایران؟شمال؟جنوب؟یا خارج؟ ترکیه؟دوبی؟تایلند؟
یا بیایم یه چیز دیگه بگیم ، سفر در کتاب 
من با سفر در کتاب خودم رو شناختم که چقدر و چقدر و چقدر زیاد سفرنامه خوندن را دوست می‌دارم 
از #داستان_سیستان رضا امیرخانی آن سفر پر ماجرا شروع کردم. 
کتابهای یازده گانه #منصور_ضابطیان رو هم خوندم 
از استاد محمد تیجانی تونسی هم یک‌اثر #گشته_ام_در_جهان را خواندم
تا اینکه نمایشگاه امسال در غرفه سوره مهر با 
#به_صرف_قهوه_و_پیتا آشنا شدم
دیروز (شنبه ۵ خرداد) برش داشتم و امشب تموم شد.
خوب بود ، از سبک نوشته خوشم آمد ، گرچه گاهی کلیشه‌ای بود و دوست نداشتم 
اما از حق نباید گذشت که یه جاهایی هم با یه گزارش قشنگ و جذاب منو تونست نگه‌داره. دو سه تا تیکه از کتاب رو به صورت استوری گذاشتم که میتونید در هایلایت #سفرنامه پیج ببینیدش.
برای یک برنامه میان مطالعاتی بسیار خوب و حتی بگم که ضروریه 
امیدوارم که فرصتی پیش بیاد و دوتا سفرنامه دیگه #معصومه_صفایی_راد رو هم بخونم.
        

          به‌صرف‌ قهوه‌ و پیتا، سفر‌نامه‌ای متفاوت، اثر معصومه صفایی راد است که سفرنامه‌ی اولین سفر او به خارج کشور به حساب می‌آید. سفری ده روزه به کشور بوسنی و هرزگوین، به بهانه شرکت در مارش‌میرا، پیاده‌روی صلحی که هرسال از هشتم جولای جهت بزرگداشت قربانیان نسل کشی سربرنیتسا برگزار می‌شود.
کسانی که از نقاط مختلف دنیا به بوسنی می‌روند، سه روز و ۱۱۰ کیلومتر را در جنگل های سبز و بارانی‌اش از شهر نزوک تا سربرنیتسا قدم می‌زنند، به سربرنیتسا می‌رسند و در مراسم غمناک قبرستان پوتوچاری شرکت می‌کنند.
نکته‌ی مثبت این سفرنامه این است که نویسنده فقط به توضیح اتفاقات سفر بسنده نکرده و آنچه در ارتباط با مردم این کشور رخ داده را همراه با جزئیات خواندنی و عکس های سیاه‌وسفید دوست‌داشتنی ثبت کرده است.
همراهی با نثر ساده و صمیمی به‌صرف قهوه و پیتا فرصتی است برای کشف جغرافیای تازه‌ی این کشور، چرخیدن در شهر‌های‌ مختلفش برای چشیدن طعم قهوه و پیتای معروفش و نگاهی به رویداد معاصر این سرزمین یعنی جنگ‌.
به‌صرف قهوه و پیتا سفرنامه‌ای پرکشش و دلچسب است.
با خواندنش هم می‌شود گشت‌وگذاری به یاد‌ماندنی در بوسنی امروز داشت و هم با قدم‌زدن در پیاده‌روی مارش‌میرا، به دیروز غم‌انگیز این کشور نگاهی مفید انداخت.
        

          سلام از وقتی اسم مارش میرا را شنیدم، سفر به بوسنی به فهرست آرزوهایم اضافه شده است. کتاب را با شوق و ذوق خریدم و خواندم. بسیار لذت بخش بود اما چیزی توی ذوق می زد و آن هم اینکه به نظرم داستان در جاهای مختلف تکه تکه می شود و آدم را از تصویر لذت بخشی که در ذهن ساخته است به بیرون پرت می‌کند و دوباره مجبور می شوی سعی کنی به آن تصویر قبلی برگردی و داستان را ادامه بدهی.
        

          کتابی که تقریبا دو سالی گوشه کتابخانه ام مانده بود. یکی دوبار هم سعی کردم بخوانمش اما  همان چند صفحه اول  را تکرار میکردم و دوباره می‌رفت سراغ قفسه. امسال اما با تصمیم خواندن ناخوانده های کتابخوانه ام مجبور شدم  صفحات بعدی و بعدی را بخوانم. جذابیت سفرنامه درست همان‌جایی شروع می شود که داستان  سارایوو و مردمانش وسط می آید.
        

          سفرنامه ها همیشه جذاب هستن حداقل برای من.سفر به دنیای ناشناخته و شناخت آداب و رسوم و گذشته و حال خیلی قشنگه.
البته باید راوی و نویسنده داستان هم، درست و دلنشین روایت کرده باشه؛ در این کتاب خانم صفایی راد به خوبی این کار رو انجام داده و کتاب بیش از پیش به خودش جذبت میکنه.
این اولین کتابی بود که در مورد کشور بوسنی خوندم و ترغیب کننده بود که کتاب های بیشتری بخونم.
پیشنهاد میکنم حتما این کتاب رو بخونید.
        

          ضاطلاعاتی به من داد که هیچ جا نشنیده بودم، و احتمالا اگه این کتاب رو نمی خوندم تا اخر عمر هم هیچ جا نمی خوندم و نمی شنیدم.اصلا بوسنی رو نمی شناختم.
 ممنون خانم صفایی راد که با اشتراک تجربه سفرتون این دونستن رو به من هدیه دادین
        

          
معصومه صفایی‌راد در این کتاب از سفرش به بوسنی و هرزگوین برای شرکت در مراسم مارش میرا می‌گوید. مارش میرا، پیاده‌رویِ مسیری جنگلی  به یاد قتل عام  بوسنیایی‌ها توسط صرب‌هاست. من چیز زیادی از این قتل‌عام نمی‌داستم فقط می‌دانستم در این جنگ شهدایی از ایران هم وجود داشته.
اما با این سفرنامه قدری بیشتر دربارۀ این قتل عام فهمیدم و مشتاق شدم بیشتر  درباره‌اش بخوانم. (اگر رسالت  کتاب، کنجکاو کردن مخاطب نسبت به این جنگ باشد، به نظرم توانسته از پسش بربیاید).

در این جنگ صرب‌هایی که تا قبل از آن همسایه دیوار‌به دیوار، معلم و راننده سرویسِ مسلمانان بوسنایی بودند حالا شده بودند قاتل مردهایشان و متجاوز به زن‌هایشان. صرب‌ها در عرض سه روز بیش از هشت‌هزار مسلمان را قتل عام کردند. آن‌ها می‌خواستند نسل‌کشی کنند. می‌خواستند زن‌های مسلمان بچه‌های صرب به دنیا بیاورند تا کشورشان تهی از مسلمان‌ها شود.

گاهی این زن‌ها پس از باردارشدن، دیگر توسط خانواده‌هایشان پذیرفته نمی‌شدند، و فقط خدا می‌داند چه رنجی را متحمل شده‌اند.

 بعضی ازصفحات کتاب تلخ و خواندنش سخت بود. 

۳ از ۵ به خاطر پرش‌ها و زبان کتاب
کتاب دوازدهم سال ۱۴۰۳
        

          چندسال پیش خریدمش اما بخاطر شباهتهای ظاهری به سفرنامه های ضابطیان، اون رو تقلید میدونستم و گارد داشتم بهش اما اینبار موقع انتخاب کتاب، دستم رفت سمتش و اواسط کتاب طوری شد که بدوبدو دجله رو بدوبدو سفارش دادم
        

          
بوسنی و هرزگوین و کرواسی و کوزوو و صربستان و مونته نگرو و ... مجموعا ۷ جمهوری مستقل هستند که بعد از فروپاشی یوگسلاوی و مرگ ژنرال تیتو ایجاد شدند. کتاب به صرف قهوه و پیتا نوشته معصومه صفایی راد سفرنامه ایشان در تیرماه ۹۸ به کشور بوسنی خیلی خوب جزئیات سفر را بازگو کرده. ژنرال تیتو کمونیستی بود که با استالین در یک سری مسائل مخالف بود. اروپا از او به عنوان دیکتاتور خیرخواه  یاد میکند و خیلی تلاش کردند تا سرنگون شود اما نشد ولی  با مرگش کشور فروپاشید. یکی از ایرادهای وی این بود که آزادیهای فرهنگی به هر قومیت در کشورش داد اما همزمان تلاش نکرد تا یک نوع همبستگی و دلبستگی بین تمام قومیتها نسبت به یوگسلاوی ایجاد کند.وقتی تیتو مرد هر قومیت ادعای خودمختاری کرد.و پرچم خاصی برای خودش درنظر گرفت.متاسفانه در کشورهای شبه جزیره بالکان علاوه بر تفاوت فرهنگی تفاوت دینی فاحش هم وجود دارد به نحوی که صرب ریختن خون مسلمان را حلال میداند. جنگ بوسنی یکی از جنگهای داخلی شدید معاصر هست به نحوی که بیش از ۳۰۰ هزار مسلمان  کشته شدند و بیش از ۵۰ هزار زن مسلمان ، توسط صربهاو مورد تجاوز قرار گرفتند و بیش از ۲۰۰۰ نوزاد از تجاوزات متولد  شدند. صربها حتی به کودک ۴ ساله هم تجاوز می کردند.هنوز هم وضعیت صلح در بالکان شکننده است چون اون خانم مسلمان میداند فرزندش حاصل تجاوز فلان همسایه صربش هست ولی نمی تواند حرف بزند.
این مناطق جزو کشور اسلامی عثمانی بوده و اون زمان یک امنیت و رفاه نسبی داشتند.‌البته وقتی تاریخ یوگسلاوی رو به صورت مختصر بعدا مطالعه کردم دیدم همیشه کشورهای استعمارگر مثل آمریکا و شوروی دنبال تجزیه کشورهای دیگر و تصاحب اونها بودند.‌و این کار را با ایجاد نارضایتی عمومی در روان مردم این کشور انجام میدادند. همین کاری که الان با روان مردم ما دارند انجام میدند. یعنی اول محبوبیت رهبر اون کشور را با دروغپردازی کاهش میدن بعد هم مردم را به انقلاب وامیدارند بدون آنکه رهبر واحدی برای انقلاب جدیدشان داشته باشند این کار باعث میشه بعد از سرنگونی رهبر قبلی دچار تشتت آرا بر سر حکومت جدید بشه و مردم به جان خودشان بیفتند.مثل سوریه. یوگسلاوی. افغانستان و ....  به همین دلیل هم ایران در تمام مناقشات همسایه ها حتی همین ترکیه ترجیح میده همون رهبر مزخرف کنونی اون کشور پابرجا باشه تا اینکه یک آنارشیسم در اون کشور ایجاد بشه و باز هم مسلمانان و زنها و بچه ها قربانی تروریسم استکباری و جنگ تحمیلی ابرقدرتها بشن
جالب است که الان علاوه بر بوستی حتی صربستان و کرواسی که به ظاهر  سهم نسبتا بزرگی از  یوگسلاوی سابق دارند به روزهای قدرت ژنرال تیتو حسرت میخورند .اینکه یک کشور یکپارچه داشتند خودش یک مولفه قدرت بود تا اینکه الان با تجزیه خودشان را در همسایگی دشمنانی که قبلا هموطن آنها بوده اند قرار داده اند
        

          گروهی از دکترها و مستندسازها و نویسندگان رفته‌اند به راهپیمایی صلح مارش میرا و طی روزهایی در تیرماه شهرهای مختلف این کشور را گشتند. این کتاب سفرنامه یکی از حاضران همان گروه است که به شکل هنرمندانه و با زبانی که پختگی لازم و در عین حال صمیمیت دارد، نگاشته شده است.
مارش میرا نام یک راهپیمایی است که همه‌ساله در سالگرد نسل‌کشی بی‌رحمانه مسلمانان بوسنی و هرزگوئین طی سه‌روز با حضور فعالان صلح از سراسر جهان برگزار می‌شود. کتاب علاوه بر شرح اتفاقات مسیر پیاده‌روی، روایت‌های دیدار از شهر سارایوو و چند شهر دیگر را هم دربرمی گیرد.
        

          آغاز سفر با انسان است و پایان آن معلوم نیست با او باشد. کتاب حاضر شرحی از یاد ایران در بوسنی و هرزگوین است. در این کتاب نویسنده شرحی از حضور خود در بوسنی و هرزگوین را برای خواننده ارائه می‌کند. در این کتاب نویسنده به غریبه بودن نسل جوان این کشور با ایران و ایرانیان اشاره می‌کند؛ این در حالی است که نسل پیشین، به سبب کمک ایرانیان در زمان جنگ، خود را بسیار نزدیک و وام‌دار ایرانیان می‌دانستند. اکنون این ترکیه است جای ایران را گرفته است.  نویسنده در این کتاب، به کم‌کاری‌های فرهنگی اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که این نکته، چه مصائبی بر وضعیت روابط خارجی ما وارد کرده است. این کتاب شامل تصاویر و عکس‌هایی است که نویسنده از این سفر تهیه کرده است که به‌نوبه خود، متن را جذاب‌تر می‌کند.
        

          تقریبا بیست سی صفحه از کتاب را خوانده‌ان. محتوای نسبتا خوبی دارد از حیث اطلاعات جدیدی که از بوسنی دریافت می‌کنم اما پرشهای جملات، عدم یکپارچگی زبان، آزاردهنده است. تا اینجا سه چهار بار پبش آمده که برگشتم و برای فهم بیشتر اتفاق جملات قبل را دوباره خواندم و این یک دست انداز بزرگ برای مخاطب است. اگرچه که قیاس درستی نیست ولی سفرنامه های آقای ضابطیان خیلی خیلی جلو هستند طبیعی هم هست ستبقه فعالیت ژورنالیستی و نویسندگی ایشان جلوتر است.
        

          عجیبه منی‌که اصلا به کتاب های سفرنامه ای علاقه نداشتم این دومین کتابی هست که ازاین حنس میخونم . اصلا یادم نیست چرااین کتاب تولیست کتاب های موردعلاقه جهت مطالعه دراینده نزدیک ذخیره کرده بودمش. شاید به خاطر علاقه ام به قهوه است 😊 که حتی درانتخاب کتاب ها هم تاثیر گذاشته. بگذریم بریم سراغ‌کتاب  .... خانم معصومه صفایی نژاد با قلم زنانه ی خود خیلی زیبا کشور بوسنی و هزرگوبین رو معرفی میکنن. قلم ساده وروان و طنازی های بجا و نگاه گیرا باعث بالذت کتاب رو بخونم
        

          مطالعه این کتاب در تاریخ ۱۳۹۹/۰۴/۲۸ به پایان رسیده است. 
        

          بسم الله 

به‌اندازه اینکه بدانم چه در بوسنی گذشته و چه اتفاقات تلخی در این کشور روی‌داده است کتاب را دوست داشتم و البته نقل سقاخانه‌های موجود در این کشور هم برایم جالب بود...
همین!
        

          اینکه علاقه‌ام به خواندن کتاب‌های سفرنامه زیاد است، بی‌تاثیر در دادن تمام امتیازها به این کتاب نیست، اما غم مشترکی که بین جنگ دیدگان خودمان و بوسنی‌های بی‌دفاع است، پیوند و حس نزدیکی بیشتری به آدم می‌دهد که به دوست داشتنی‌تر بودن این کتاب اضافه می‌کند.
* یکی از بهترین کتاب‌هایی که هدیه گرفتم :)
        

          یادش بخیر، سال 1400با پول هایی که بابابزرگ خدابیامرز، عمه و مامان و بابام به عنوان کادو تولد بهم داده بودن برای خودم چندتا کتاب خریدم که یکیش این بود.
خانم معصومه صفایی  توی به صرف قهوه و پیتا  سفرشون به بوسنی برای شرکت در راهپیمایی "مارش میرا" رو روایت کردند.
کتاب از نظر لحن برام روون بود؛ لحن خانم صفایی راد لحن یک دختر جوون مذهبی بود که فضای ذهنیش به فضای ذهنی من نزدیکه. برای همین ارتباط گرفتن با کتاب برام راحت بود.
خانم صفایی راد توی این کتاب خیلی خوب بوسنی رو توصیف کردن طوری که از خوندن کتاب شرایط فرهنگی و اجتماعی حال حاضر بوسنی و هرزگوین نسبتا دستم اومد. اطلاعات تاریخی مفیدی هم لا به لای سفرنامه شون داده بودن. توصیفات از غذاها و محیط و آدم ها هم خیلی خوب بود و کاملا می تونستم اون ها رو تصور کنم. به طور کلی بیان نویسنده توی به صرف قهوه و پیتا خیلی خوبه و آنچنان آدم رو توی تجربه ش شریک می کنه که انگار خودت اون سفر رو رفتی و با آدم ها حرف زدی و توی راهپیمایی شرکت کردی و باشچارچیا رو دیدی و توی عبور از یک خیابون حال و هوای جنگ جهانی اول کاملا برات زنده شده. 
باشچارچیا! همین که توصیفش رو خوندم بغضم گرفت. قسم به معنی لا یمکن الفرار از عشق/که پر شدست جهان ز حسین سرتاسر. 
اما از جنبه دیگه کتاب، کتاب خیلی سختی بود برام. جنگ بوسنی و هرزگوین جنگ داخلی بوده و مثل هر جنگ داخلی دیگه ای بغرنج و پیچیده و زشت. اما فراتر از اون، جنگ بوسنی وجه سیاه و تاریکی داره. خط سیاهی که دست جنگ روی سفید ترین بخش زندگی بشر، لطافت زنانه، کشیده چنان منظره وقیح و هولناکی درست می کنه که به تن هر انسانی لرز می افته. یک زمانی توی نوجونیم می خواستم باید حکایت همه رنج ها رو بخونم چون عقیده داشتم حق هر رنجی اینه که گفته بشه و شنیده بشه و براش گریه کنن، شاید التیام پیدا کنه. سر این کتاب به غلط کردن افتاده بودم. دوست داشتم از درد و رنج این کتاب فرار کنم چون دردش درد مگوی زنانه بود.مثل درد روضه فاطمیه که برای مردا و زن ها فرق داره، این کتاب درد زنانه ای داره که نمی فهمیش مگر اینکه از دنیای یاسی رنگ دختر بودن بهش نگاه کنی. حالا فکر کن دختری هستی که لای پر قوی خونواده بزرگ شدی و یک دختر دیگه، که اونم مثل تو بزرگ شده، داره برات رنج دخترها و زن ها رو روایت می کنه. رنج و بی پناهی اون زن ها و شرم و ترس تجربه شون، شرم و ترسی که سالها حملش کردن،رنج نسل های بعدی و حرفای نگفته و گورهای ثانویه....همه رنج هایی بودن که به سختی خودم رو در معرض شنیدنش قرار دادم و باهاشون له شدم اما هنوز نمی تونم بگم درکش کردم. نمی خوام درکش کنم و نمی تونم حتی ادعا کنم که طاقت یک ساعتش رو دارم. 
همه این ها کار انسان بوده. مهم ترین چیزی که به خودم همیشه یادآوری می کنم اینه که ایجاد کننده اون رنج و نفرت و کثافت و سیاهی انسانی بوده که یک روزی تصمیم گرفته پست و نفرت انگیز و بی رحم باشه. این دلیل دیگه ایه که حکایت رنج بشر رو باید به خاطرش خوند؛ دیدن اون روی انسان، بلکه یک راهی پیدا کنیم برای دور موندن از تبدیل شدن به اون چیزی که افراد زیادی از نوع انسان از هر نژاد و دین و قاره ای و به هر بهانه ای بهش تبدیل شدن. 
از تلخی کتاب خیلی گفتم، اما به طور کلی لحن سفرنامه ای و توصیفی کتاب غلبه داره و خیلی اذیت نمی شید سرش. خیلی خیلی راحت خون تر از کتابایی مثل جنگ چهره زنانه ندارده. 
پ. ن:کتاب "ر" رو هم پیشنهاد می کنم بخونید. درباره یک شهید ایرانیه که توی بوسنی ماموریت داشته
پ. ن:به اون هایی که این کتاب رو خوندن، بازدید  ازموزه مقاومت رو پیشنهاد می کنم. یک بخش بوسنی داره که جالبه. 
پ.ن:الان یادم افتاد که 1400آخرین سال زندگی بابابزرگ بود و این کتابا عملا آخرین هدایای بابابزرگ به من بودن:)))